یک هفته و هزار چالش

حالا چند سالی است وضعیت محیط زیست آن‌قدر پریشان است که این موضوع حتی جزو وعده‌های انتخاباتی دولتمردان قرار می‌گیرد هر چند گسترش فضاهای مجازی و حساس شدن افکار عمومی در مورد محیط زیست هم آن‌قدر بالا رفته است که قطع درختان در هیچ کجای ایران دیگر نادیده گرفته نمی‌شود و تصاویر از بین رفتن باغ‌ها در شهرهای بزرگ در این شبکه‌ها دست به دست می‌شود.

حالا و در اولین روز از هفته محیط زیست از برخی کارشناسان و مسئولان درباره مهم‌ترین چالش زیست محیطی ایران پرسیده‌ایم، چالش‌هایی که معتقدند برخی از آنها تنها با فرهنگ‌سازی قابل حل است و برخی دیگر با اجرای سیاست‌های درست.

آب مهم‌ترین چالش محیط‌ زیست ایران است. کشور ما در یک منطقه خشک و نیمه خشک قرار گرفته است. این موضوع از دیرباز تاکنون وجود داشته است چرا که ایران در کمربند خشکسالی قرار دارد. با افزایش درجه حرارت زمین با وجودی که آب سریع‌تر و با حجم بیشتری تبخیر می‌شود حالا ما تا صد سال آینده با کمال تاسف چالش آب خواهیم داشت.

میزان بارش‌ها حدود 20 درصد کاهش پیدا کرده و میزان تبخیر حدود 5 درصد اضافه شده است. اگر به همه اینها توجه کنیم می‌بینیم که وضع بسیار وخیم است. شما آثار این را در خشک شدن دریاچه ارومیه و آب رفتن تالاب انزلی و البته موارد بیشمار دیگر می‌بینید.

اما درباره چگونگی رو‌به‌رو شدن با این مشکل برنامه وجود دارد. برنامه‌ای که البته کسی به آن توجه نمی‌کند. به این اعداد و ارقام توجه کنید؛ ما در سال 420 میلیارد مترمکعب آب دریافت می‌کنیم که حجم قابل توجهی است.

برای کشوری که در کمربند خشکی قرار دارد رقم خوبی است، از همه کشورهای اطرافمان این رقم بیشتر است. ما تنها از حدود 90 میلیارد متر مکعب آن استفاده می‌کنیم، چرا که برای بقیه آن مصرفی نداریم یا تصفیه نشده است یا این‌که همراه با رودخانه‌ها به خلیج فارس و دریای مازندران سرریز می‌شود. جالب این‌که از 90 میلیارد متر مکعبی که استفاده می‌کنیم بتازگی متوجه شده‌ایم حدود 30 میلیارد آن تبخیر می‌شود، یعنی یک اتفاق وحشتناک! و از این مقدار باقیمانده حدود 91 درصد صرف کشاورزی می‌شود و حدود 4 تا 5 درصد آن خرج صنعت و حدود 2 تا 3 درصد آن آب شرب است.

با این حساب اگر قرار به صرفه‌جویی است، ما باید آن را در بخش کشاورزی اعمال کنیم، زیرا اگر ما صد در صد آب شرب را هم صرفه‌جویی کنیم فقط 2 تا 3 درصد از این آب را ذخیره کرده‌ایم. بنابراین باید برای استفاده آب کشاورزی تمهیداتی اندیشیده شود.

بحث محیط زیست امروزه در ایران و جهان از اهمیت بالایی برخوردار است از جمله مشکلات ناشی از خشکسالی‌ها، مصرف بی‌رویه منابع آبی کشور که سبب شده نیمی از دشت‌ها با بحران فرو نشست زمین مواجه شوند و برداشت‌های بی‌رویه از جنگل‌ها که سبب شده در نیم قرن گذشته مساحت جنگل‌ها از 22 میلیون هکتار به 14 میلیون هکتار برسد.

تنوع جانوری هم در کشورمان دچار اختلال شده است. گونه‌های جانوری زیادی را مانند شیر ایرانی و ببر مازندران از دست داده‌ایم و گروهی از گونه‌های جانوری نیز در معرض انقراض هستند.

یکی از علل اصلی به‌وجود آمدن این چالش‌ها در حوزه محیط زیست کشورمان، نبود نگرش همه جانبه نسبت به مسائل مختلف است. در واقع سازمان‌های مختلف در مواجهه با محیط زیست بخشی‌نگری داشته‌اند و هر سازمانی به دنبال حل مسائل خودش بوده است تا حفظ محیط زیست.

در این زمینه می‌توان به مواردی همچون ورود گونه غیربومی آزولا به تالاب انزلی، ایجاد جاده میان گذر ارومیه و ساخت سدگتوند اشاره کرد.

از مهم‌ترین رخدادها در حوزه محیط زیست، ابلاغ سیاست‌های 15 گانه محیط زیستی از سوی مقام‌معظم رهبری است که می‌تواند چالش زیست محیطی را در کشورمان برطرف کند.

برای اجرایی شدن هر سیاستی، باید اول آن را در قالب قانون تصویب کرد و سپس در آیین نامه‌های دولتی به تصویب برسد و در نهایت در قالب طرح و پروژه اجرایی شود. به همین منظور پس از ابلاغ سیاست‌های محیط زیست از سوی رهبری،نخستین اقدام استفاده از این سیاست‌ها در قانون برنامه ششم بود.

توجه داشته باشید که اکنون با مشکلات زیست‌محیطی دیگری همچون برداشت بی‌رویه از منابع طبیعی، استفاده از سموم و چرخه ناقص پسماندها نیز روبه‌رو هستیم.

به نظر می‌رسد نخستین اقدام برای حل چالش‌های زیست محیطی، ریل‌گذاری این مسیر در قالب قانون و جلب مشارکت جامعه برای حفظ محیط زیست است، به این معنی که هر عضو جامعه بداند در حفظ این سرمایه سهم دارد. از دیگر چالش‌های مهم این حوزه نادیده گرفتن اقتصاد آن است.

امروزه متاسفانه بسیاری از منابع، در کشور ما قیمت واقعی ندارند و بسیار ارزان‌تر از قیمت‌شان در کشورهای توسعه یافته در اختیار عموم قرار می‌گیرند که از آن جمله می‌شود به آب و انرژی اشاره کرد. اگر بخواهیم برای مشکلات محیط زیستی و استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی چاره‌ای بیندیشیم باید آنها را با قیمت واقعی عرضه کنیم.

موضوع ریزگردها یکی از مسائل اصلی محیط زیستی کشور ماست که استان‌های زیادی بویژه خوزستان و اهواز را درگیر کرده است. از این رو احیای تالاب‌ها برای مقابله با این پدیده یکی از برنامه‌های اصلی دولت یازدهم بوده است.

بر این اساس با همکاری مردم و مشارکت بخش خصوصی موفق به احیای دریاچه ارومیه، تالاب هورالعظیم در خوزستان، گندمان در چهار محال و بختیاری، بزنگان در خراسان‌رضوی و کانی برازان در آذربایجان غربی شدیم.

یکی دیگر از مشکلات زیست محیطی کشور ما نبود کشاورزی پایدار است چون در این روند از منابع آبی به میزان زیاد استفاده می‌شود بدون این‌که بازده لازم را داشته باشد.

بر این اساس تحول در بخش کشاورزی یکی از رویکردهای مهم دولت یازدهم بوده که در واقع ناگزیر به این تحول است.

سازمان محیط زیست نیز از این رویکرد استقبال کرد و آن را در جهت احیای دریاچه ارومیه و حوزه زاگرس به کار برد و رویکرد ما در این عرصه کار با کشاورزان و جامعه محلی است.

آلودگی هوا هم از دیگر مشکلات زیست محیطی ایران است که اهمیت فراوانی دارد. بر این اساس مساله پایش در دولت یازدهم بسیار جدی گرفته شد و صنایع در سراسر کشور به طور مداوم پایش می‌شوند. در برخی استان‌ها مانند تهران که تعداد واحدهای صنعتی و واحدهای غیرمجاز زیاد است، پایش کار بسیار سنگینی است.

حدود شش ماه گذشته یک برنامه ضربتی پایش کنترلی را برای اولین بار در کشور آغاز کردیم و همچنان ادامه دارد. در روند این پایش تاکنون حدود 3700 واحد به طور کامل پایش و اطلاعات آنها اخذ شد، به تعدادی تذکر داده شد و خیلی‌ها روند آلایندگی را اصلاح کردند، تعداد کمی هم با حکم قضایی تعطیل شدند و تعداد زیادی از این واحدها که عمده مشکلاتشان آلودگی هوا و پساب‌ها بود، تذکرات لازم را دریافت کردند، اما به طور کلی روند خوبی در حال انجام است.

مهم‌ترین مساله و چالش محیط زیستی ایران بحث آب است. نمودهای عینی فراوانی هم در این مورد وجود دارد مثل وضعیت زاینده رود یا دریاچه ارومیه یا بسیاری از تالاب‌های ایران.

مهم‌ترین بحث درباره این چالش در کشور هم بحث مدیریت منابع آب و اصلاح الگوی مصرف هم در بخش کشت و هم در بحث صنایع کشور است اما این تنها چالش پیش روی محیط زیست ایران نیست؛ چرا که ایران با وضعیت تغییرات اقلیمی هم روبه‌روست. مساله‌ای که جهانشمول است و ایران هم با توجه به شرایط قرارگیری جغرافیایی‌اش متاثر از بحث تغییرات اقلیمی است.

همان طور که می‌دانید متوسط دمای کشور هم نسبت به چند دهه گذشته بالاتر رفته و به همین دلیل این چالشی است که توجه بسیاری را می‌طلبد.

بحث مصرف انرژی و ناکارآمد بودن بازده انرژی در صنایع هم یکی از چالش‌های مهمی است که باید به آن توجه شود.

این چالش هم در بحث صنایع کوچک و البته در صنایع بزرگ و خودروها خیلی نمود دارد. بحث بهینه کردن انرژی بحثی خیلی مهم است و به نوعی تکلیف ملی محسوب می‌شود.

اگر ما از همه بحث‌های بین‌المللی در این موضوع صرف نظر کنیم، می‌بینیم که سیاست‌های ابلاغی رهبر معظم انقلاب در مورد اصلاح الگوی مصرف به ما تکلیف می‌کند ما مصرف انرژی را کاهش بدهیم و این خیلی بحث مهمی است.

باید توجه داشته باشیم اینها رشته‌هایی به هم پیوسته است. یعنی ما اگر با چالش تغییر اقلیمی و الگوی مصرف نتوانیم مبارزه کنیم بحث فرسایش خاک را خواهیم داشت. از سوی دیگر با موضوع کاهش جنگل‌ها روبه‌رو خواهیم بود و پس از آن بحث توسعه بیابان‌ها پیش می‌آید.

با توسعه بیابان‌ها بحث گرد و غبار شکل می‌گیرد؛ گرد و غباری که اتفاقا یکی از چالش‌های جدی محیط زیستی این روزهای ایران است و توجه جدی را می‌طلبد. باز اگر به تجمیع این موارد نگاه کنیم باعث می‌شود ما تنوع زیستی ایران را تحت خطر ببینیم. این باعث می‌شود تنوع زیستی و پوشش گیاهی و جانوری و موارد دیگر به خطر بیفتد.

بیابان‌زایی جزو مهم‌ترین چالش‌های زیست محیطی زمان ماست. مبارزه با بیابان‌زایی در ایران از آن رو مهم است که کشورمان در شمار پنج کشور نخستی بود که کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی را امضا کرد. ما باید با توجه به شرایط بسیار دشوار و شکننده‌ای که در کشورمان شاهدش هستیم با توجه به قرار گرفتن در جایی که به آن می‌گوییم کمربند خشکی جهان.

پس مراقب سرزمینمان باشیم تا خدای نکرده با عملکردهایی که تناسبی با توان اکولوژیکی این سرزمین ندارد جریان کاهنده بیابان‌زایی را تشدید نکنیم.

بیابان‌زایی فقط به معنی پیشروی چشم‌اندازهای آشنای عرصه‌های بیابانی مثل پیشروی تپه‌های ماسه‌ای نیست. ‌بیابان‌زایی می‌تواند در قلب مازندران اتفاق بیفتد.

بیابان‌زایی می‌تواند در کنار تالاب انزلی اتفاق بیفتد، وقتی عمق متوسطش از 14 متر به نیم متر کاهش پیدا می‌کند.

بیابان‌زایی می‌تواند در سرشاخه‌های کارون و کرخه و دز و مارون اتفاق بیفتد. وقتی که ما به دلیل تعدد طرح‌های انتقال آب بین حوزه‌ای و سدسازی کاری می‌کنیم که رمق کارون را می‌گیریم و باعث می‌شویم در پایاب کارون در جایی که اسمش اروندکنار است در جایی که اسمش بهمن شیر است بیش از یک میلیون درخت خرما از نخلستان بزرگ جنوب خوزستان به جای این‌که مشروب از آب شیرین کارون بشود متاثر از آب شور خلیج فارس می‌شود و این یک میلیون نفر نخل از بین می‌رود.

بیابان‌زایی می‌تواند وقتی اتفاق بیفتد که زمین شور بشود. موقعی اتفاق بیفتد که سطح آب زیرزمینی به شکلی معنی‌دار و شتاب‌ناک افت پیدا کند. در همین غرب تهران سطح آب زیرزمینی از 7 تا 17 متر کاهش پیدا کرده است. در شهریار میزان فرو نشست زمین به جایی رسیده است که از آن به عنوان بزرگ‌ترین فرآیند نشست زمین در جهان یاد می‌کنیم.

وقتی گونه‌های جانوری ما کاهش پیدا می‌کند یعنی بیابان‌زایی شکل می‌گیرد. وقتی می‌بینیم تعداد زیادی از وحوش ایران در طول نیم قرن اخیر حدود 9 دهم کم شده است یعنی در این کشور بیابان‌زایی اتفاق می‌افتد. بیابان‌زایی مفهوم گسترده‌ای دارد و به عملکرد تک تک ما مربوط است.