چرایی شناسایی و حفاظت آثار به‌جامانده از دوران جنگ در خرمشهر

تك‌‌دانه‌های ارزشمند موجود در بافت‌های تاریخی، بخشی از هویت و تاریخ معماری هر شهر محسوب می‌شوند كه حفظ، نگهداری و مرمت آنها علاوه بر حفظ كالبد بنا باعث حفظ اصالت و هویت معماری ارزشمند باقی مانده در بافت خواهد شد.

احیای بافت‌های تاریخی و تك‌دانه‌های ارزشمند فاقد كاربری موجود در بافت‌ها، امری همه‌جانبه‌گرا و جامع و فرایندی پویا و توانمند است كه هدف اصلی آن برگرداندن فعالیت و سرزندگی به محلات قدیمی در كنار  رفع نیازها و كمبودهای بافت است. برای دستیابی به این هدف مهم در سه بعد كالبدی، اقتصادی و اجتماعی، به بهسازی و نوسازی كالبدی، بهسازی اقتصادی و توانمندسازی تعاملات اجتماعی صحیح نیاز است.

همان گونه كه گردش خون، جریان اكسیژن از طریق دم و بازدم و متابولیسم در بدن انسان باعث ادامه روند حیات در او می‌شود، در بافت‌های تاریخی نیز وجود زندگی با حضور انسان، تحرك و تعاملات اجتماعی و فرهنگی، ضامن بقا و حیات بافت‌هاست و این مسأله محقق نخواهد شد مگر با حفظ تك‌‌دانه‌های ارزشمند از طریق مرمت و احیا و تزریق كاربری متناسب با بافت پیرامون آنها.

طرح های مرمت و احیا و بهسازی زمانی موفق خواهند بود كه در كنار آنها از مشاركت مردم محلی در جریان برنامه‌ریزی و اجرای طرح های مرمتی بهره گرفته شود. احیاء به تمهیداتی نیاز دارد كه نه از جنس كالبد است و نه اقتصاد، بلكه باید فضا را به مكانی مناسب برای زندگی و حركت تبدیل كرد و با تزریق عملكرد جدید و مورد نیاز بافت و همساز با بنای مورد نظر زمینه‌های رشد اقتصادی و حضور مردم را در بافت‌های ارزشمند ایجاد كرد.

رشد روزافزون فرهنگی و اجتماعی شهرها موجب ایجاد نوعی احساس نیاز به خاطرات و تعلق خاطر آنها به گذشته‌ تاریخی و اصالت خود شده است كه از طریق حفظ نشانه‌ها و عناصر موجود در شهر چه از نظر معنوی و چه از نظر كالبدی و فیزیكی می‌توان به این احساس نیاز پاسخ گفت.

مرمت و احیای تك‌‌دانه‌های ارزشمند علاوه بر تقویت حس تعلق خاطر و حفظ هویت و اصالت معماری از نظر اقتصادی نیز نسبت به توسعه‌ شهر در نواحی پیرامون مقرون به‌‌صرفه بوده و باعث ایجاد جاذبه‌های توریستی و گردشگری در مراكز شهری و در نهایت كسب درآمدهای اقتصادی خواهد شد. احیای تك‌‌دانه‌های ارزشمند موجود در بافت‌های شهری  برای اهداف گردشگری باعث جذب گردشگر و همچنین ایجاد اشتغال پایدار می‌شود كه از این طریق كمك زیادی به رشد اقتصادی شهر خواهد كرد.

در طول تاریخ، جنگ‌های مختلفی بین كشورها رخ ‌داده است كه بخش زیادی از بناهای ارزشمند شهری تخریب‌ شده‌اند، اما در خصوص روش مواجهه‌ كشورهای مختلف با بناهای باقی مانده می‌توان گفت تقریبا یك رویكرد مشترك وجود دارد كه حفظ تك بناهای واجد ارزش تاریخی و زیبایی شناسی  برای جذب توریست است.

به‌عنوان‌ مثال در جنگ‌های جهانی اول و دوم و ازجمله حمله‌ اتمی آمریكا به ژاپن، بخش زیادی از ساختارهای معماری شهری از بین رفت كه بعداز اتمام جنگ بناهای واجد ارزش یا مرمت و احیاء شدند یا به عنوان جاذبه‌های گردشگری جنگ استفاده ‌شدند.

در كشورهای توسعه‌ یافته، توسعه و ساخت شهرهای جدید با چند رویكرد دنبال شده كه اهم آن‌ها شامل موارد ذیل است:

الف: تلاش ویژه برای حفظ بافت‌های تاریخی و ارزشمند و توانمندسازی اجتماعی بافت‌ها

ب: حفظ بناهای شاخصی كه دارای ارزش‌های زیبایی شناسی از منظر آثار و علائم باقی‌مانده از جنگ هستند

پ: نگاه موزه‌ای به بناهای حفظ‌ شده و برنامه‌ریزی شهری  برای معرفی این بناها به‌عنوان بخشی از جاذبه‌ گردشگری شهری

ت: استفاده از بناهای تاریخی و ارزشمند برای ایجاد گردشگری پایدار

شهرستان خرمشهر در منتهی‌‌الیه جنوب‌غربی استان خوزستان و در همسایگی با كشور عراق (شهر بصره)، به دلیل موقعیت استراتژیك، وجود رودخانه‌های پر آب‌ و خاك حاصلخیز، پیوسته مسكونی بوده است.

با ورود به دوران صنعتی و توسعه راه‌های ارتباطی، روند رشد و توسعه‌ شهری و بالطبع ساخت‌وسازها با توجه به معماری سنتی و بومی منطقه افزایش پیدا كرد. با آغاز جنگ تحمیلی به دلیل شدت عملیات و بمباران‌های صورت گرفته، شهرستان خرمشهر، بیشترین آسیب جنگ را در نسبت به دیگر شهرها دید.

پس از پایان جنگ و آغاز روند بازسازی در این شهرستان، متأسفانه هیچ‌ توجهی به حفظ بافت‌های قدیمی و بناهای دارای ارزش تاریخی این شهر نشده و تقریبأ جز تعداد انگشت ‌شماری بنا از آن دوران باقی نمانده است.

بر این اساس نگارندگان اقدام به شناسایی تعدادی از بناهای دارای ارزش زیبایی‌شناسانه در قالب یک کتاب كرده اند و براساس دو نظریه‌ زیر لزوم حفظ معرفی این آثار را عنوان می‌كنند:

۱)با توجه به قدمت این بناها (نزدیک شدن به صدسال) می‌توان آن‌ها را به‌عنوان هویت تاریخی شهری معرفی کرد و در راستای حفظ این بناها اقدام نمود.

۲) با توجه به وجود آثار و شواهد باقی‌مانده از جنگ، با ساماندهی و انجام اقدمات موردنیاز، می‌توانند به‌عنوان بخشی از جاذبه‌ی گردشگری شهرستان معرفی گردند.

۳) تکدانه‌های واجد ارزش معماری و تاریخی را در حوزه‌ی اهداف گردشگری با حفظ ارزش‌های آنها مرمت و احیاء  نمود.

آنچه مسلم است حفظ و نگهداری بناهای باقی مانده از جنگ در وضعیت فعلی و بدین شکل شایسته نبوده و می‌تواند منظر شهری را نیز مخدوش کند. به‌همین منظور پیشنهاد‌های ذیل در راستای حفظ و هویت بخشی به منظر شهری بناهای ارزشمند باقی‌مانده از جنگ، پیشنهاد می‌گردد:

ثبت بناهای شاخص و ارزشمند در فهرست آثار ملی و دفاع مقدس

آغاز مطالعات طرح حفاظت و مرمت این بناها

تهیه طرح احیاء با توجه به ارزش‌های تاریخی – فرهنگی در حیطه اهداف گردشگری و ایجاد اشتغال پایدار

تأمین نیازهای اجتماعی و اقتصادی ساکنان و جذب مشارکت مردمی

ایجاد محیط بهداشتی، سالم و زیبا از نظر کالبدی

تقویت حس تعلق خاطر و روحیه‌ی خویشتن‌یابانه در ساکنین بافت‌های تاریخی

رویکرد پیشنهادی مداخله در بافت های ارزشمند شهرستان خرمشهر و تک بناهای باقی مانده شامل: 

- احیاء و باززنده‌سازی با هدف توسعه‌ی گردشگری

- بهسازی و توانمندسازی کالبدی، اقتصادی و اجتماعی

- معاصرسازی بهمراه مشارکت مردمی

يکي از عواملي که «مرمت و باززنده‌سازي شهري» عصر «جهاني شدن» را تحت تاثير قرار مي‌دهد، حضور بيش از پيش گردشگران در عرصه‌ي شهرهاست. گردشگري که آن را اصلي‌ترين «صنعت» عصر جديد مي‌دانند، پديده‌ي فراگير عصر جهاني شدن است. در چند دهه‌ي اخير، نوعي از گردشگري که رواج بيشتري نسبت به انواع متنوع اين صنعت پيدا کرده، «گردشگري شهري و گردشگري جنگ»  مي‌باشد.

درشهرستان خرمشهر بخش عمده‌اي از گردشگري شهري را آثار و بقاياي جنگ تشکيل مي‌دهد که مي‌توان با سياست‌گذاري و ارائه‌ي راهبردهاي توسعه‌ي گردشگري جنگ از طريق ايجاد زيرساخت‌هاي مورد نياز، زمينه‌ي رونق اقتصاد شهري و پيشبرد اهداف باززنده‌سازي بناهاي باقي مانده ازجنگ را فراهم‌ نمود.

براي گسترش چنين رويکردي در شهر و استفاده‌ي بهينه از مرمت و حفاظت شهري، لازم است توانمندسازي اجتماعي را نيز يکي از عوامل مهم و تاثيرگذار دانست. با تغيير در ديدگاه شهروندان نسبت به مقوله‌ي حفاظت و باززنده‌سازي بناهاي باقي مانده از جنگ در راستاي توسعه و رونق گردشگري، مي‌توان بستري مناسب جهت آشتي دادن دو جريان گردشگري و حفاظت شهري ايجاد کرد.

نبايد فراموش کرد که ميراث شهري ايران، واجد عناصر باارزش و تکرار نشدني است، آن هم در نقاطي مشخص و غير قابل جابجايي؛ اما، براي دوام آوردن در اين رقابت، تکيه بر يگانگي عناصر تاريخي و ارزشمند موجود کافي نيست، بلکه مي‌بايست با استفاده از اين تک عنصرها، به مجموعه‌ها و مکان‌هايي ابداعي، شکل داده شود که جذابيت هرچه بيشتري براي يک گردشگر جهاني که اکنون «شهروندي جهاني» نيز شده، داشته باشد. اين تک عنصرها و مکان‌هاي ارزشمند بخشي از حافظه‌ي تاريخي و خاطره‌ي ساکنان هر شهر مي‌باشند که در پي يک واقعه مانند جنگ در شهر باقي مانده‌اند. حفظ خاطرات و توجه به آنها مي‌تواند حس تعلق خاطر به فضا را بيشتر و حس تأثيرگذاري بر فضا را توسط انسان تقويـت كند. مردم همواره، علاقمند به حفاظت از هويت و اصالت بوده و بايـد ايـن امكان فراهم شود كـه نيازهـاي معاصر آنهـا عامل اصلي تصميمات و برنامه‌ريزي‌هاي مهم در احياء و باززنده‌سازي بناهاي واجد ارزش در شهر باشد تا بدين وسيله حس مشارکت آنها در زمينه‌ي توسعه‌ي گردشگري پايدار ايجاد شود.