بررسی و تحلیل فضای سبز شهر آبادان

*زهرا جوهری:آبادان علیرغم نزدیکی به دریا و برخورداری از رطوبت نسبی بالا و مجاورت به دو رودخانه بزرگ در زمره کم باران­‌ترین نقاط کشور محسوب می­شود. بدین لحاظ اقلیم شهر در گروه مناطق خشک و کم باران قرار گرفته که دارای بارش­‌های پراکنده با ماهیت رگباری است. به دلیل پاره­‌ای از شرایط سینوپتیک مقدار بارندگی شهر ناچیز است که عمده­‌ترین آن­ها حاکمیت طولانی مدت جریان پرفشار جنب حاره­ای بر فراز شهر و جریانات واگرا در طبقات میانی و بالایی جو است.

پدیده قابل توجه در شهر آبادان، بادهایی است که از عربستان می­‌وزد و گرد و خاک، شن و ماسه­‌های صحرای عربستان را به همراه دارد. این باد بسیار خشک و سوزان است و وزش آن به هنگام تابش آفتاب (در میانه روز) ساکنان شهر را مسموم و بیمار می­‌کند.

شهر آبادان به سه منطقه تقسیم بندی می­‌شود. دو منطقه دیگر نیز در این شهر وجود دارد ولی بعلت اینکه در اختیار شرکت نفت بوده و جز مناطق خدمات رسان شهرداری آبادان نبوده و از باقی شهر کاملا مجزا می­‌باشند لذا در محاسبه سطوح و سرانه­‌ها بعلت نداشتن عمومیت لحاظ نشده­‌اند. همچنین قسمت­‌های دیگری نیز در نقشه مذکور قابل مشاهده هستند که جز آبادان نبوده و جز منطقه آزاد اروند به حساب می­‌آیند. الگوي کلی نحوه استفاده از اراضی شهر نشان می­‌دهد که از کل مساحت شهر (۵۲۳۶.۲ هکتار) حدود ۹۲۸.۹۱ هکتار (۱۷.۷۴ درصد) به کاربری مسکونی، ۹۴۸.۹ هکتار (۱۸.۱۲ درصد) به شبکه معابر و ۳۳۵۸.۳ هکتار (۶۴.۱۶ درصد) به سایر کاربری­‌های شهری اختصاص داده شده­ است

شهر آبادان بر پایه داده­‌هاي اطلاعاتی نقشه کاربري اراضی شهر در وضع موجود که در سال 1390 به روز گردیده، داراي پهنه­‌اي با وسعت 5236 هکتار است که از سطح کل شهر 2585 هکتار (۴۹.۳۷ درصد) آن مربوط به اراضی خالص شهری (اراضی کاربری­‌های مسکونی، شبکه معابر و خدماتی) و 2651 هکتار (۵۰.۶۳ درصد) دیگر، اراضی ناخالص شهری (اراضی باغات، اراضی کشاورزی، اراضی دامداری، اراضی بایر، رودخانه و فضاهای باز و حرایم شهری) می­‌باشد. لازم به ذکر است که بیش از نیمی از اراضی آبادان به اراضی ناخالص شهری اختصاص دارد.

مساحت اراضی پارک شهر ۵۰.۵۱ هکتار می­‌باشد. اراضی پارک حدود ۰.۹۶ درصد از کل مساحت اراضی شهر و ۱.۹۵ درصد از مساحت اراضی خالص شهری آن را به خود اختصاص داده و سرانه زمین آن ۲.۳۸ مترمربع است. سهم نسبی اراضی دارای رده عملکردی منطقه­‌ای و فرامنطقه­ ای، ناحیه­ ای و محله­ ای در کل اراضی این کاربری در شهر به ترتیب ۴۱.۰۸ درصد، ۱.۸۴ درصد و ۴۲.۰۸ درصد است. 

در منابع مختلف و بر اساس نظر کارشناسان و دانشمندان مطالعات شهری در دنیا استاندارد بین­المللی فضای سبز برای هر انسانی که در شهرهای پرجمعیت زندگی می­کند، از 15 تا 50 مترمربع و بطور متوسط 30 مترمربع ذکر شده­ است. رقم پیشنهادی سازمان ملل متحد نیز 30 مترمربع می­‌باشد. بعضاً گفته شده که استانداردهای فضای سبز با توجه به شرایط اقلیمی مناطق مختلف متغیر و بین 15 تا 40 مترمربع و در بعضی از نقاط تا 60 مترمربع پیش بینی شده و با توجه به افزایش جمعیت شهر در نظر گرفتن این فضاها بایستی متناسب با نرخ رشد جمعیت در چندین سال آینده باشد.

با توجه به اينكه سرانه فضاي سبز در شهرهاي ايران، مي­‌تواند بين 7 تا 70 مترمربع تغيير كند؛ روش پيشنهادي، امكان تنظيم سرانه فضاي سبز، متناسب با شرايط زيست محيطي هر محله را از طريق پاسخ گويي به نيازهاي محلي، فراهم مي­‌كند. روش مورد بحث، به وضوح نشان مي­‌دهد كه حتي در سطح شهري مانند تهران نمي­‌توان رقم ثابتي را به عنوان سرانه استاندارد فضاي سبز، در نظر گرفت؛ به طوري كه وزرات مسكن و شهرسازي؛ به عنوان متولي طرح­هاي شهري، حد نصاب فضاي سبز براي شهرهاي ايران را 7 الي 12 مترمربع پيشنهاد كرده­ است.

آبادان با داشتن مسائل و شرایطی از جمله پدیده گرد و غبار، مسائل آلایندگی، بالا بودن میانگین دمای هوا در اغلب ماه­های سال، عدم مکان‌یابی صحیح صنایع و نبود حریم­‌های مناسب جهت کاهش اثرات آلایندگی آن­ها (قرارگیری پالایشگاه و پتروشیمی آبادان در مرکز این شهر بدون وجود حریم های حفاظتی سبز و قرارگیری و مجاورت محلات مسکونی بدون رعایت حریم این مراکز)، كمبود تهويه طبيعي هوا و پايداري مواد آلـوده كننـده، خشكي هوا و وجود گرد و غبار، وجود سـر و صـدا، كمبود محيط مناسـب بـراي گـذران اوقـات فراغـت، نازيبايي محيط شهري، تخريب اكوسيسـتم­‌هـاي طبيعي طبق حداقل استاندارد سرانه فضای سبز شهرهای صنعتی و آلوده می­‌بایست دارای سرانه 25 متر باشد؛ این در حالی است که کارشناسان شهری و زیست محیطی برای شهرهایی با این شرایط اقلیمی و آلودگی عدد 55 متر را در نظر گرفته‌اند.

طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1390،  شهر آبادان دارای 211837 نفر جمعیت می­‌باشد که با احتساب مساحت 505113 مترمربع بعنوان اراضی پارک­‌های شهری، سهم این اراضی ۰.۹۶ درصد از کل اراضی شهر می­‌باشد. مساحت پارک به ازای هر نفر (سرانه پارک) در شهر آبادان ۲.۴۷ مترمربع می­‌باشد که این میزان در مقایسه با سرانه مطلوب (طبق بررسی سرانه­‌های مطرح شده برای پارک­‌های شهری و نیز شرایط اکولوژیک شهر آبادان) در نظر گرفتن حداقل 7 مترمربع، بسیار پایین و فاجعه بار می­‌باشد.

منطقه بندی شهر آبادان بر اساس مناطق سه گانه شهرداری می­‌باشد که با بررسی صورت گرفته در مورد نحوه توزیع پارک­ها در این مناطق و سهم سرانه هر منطقه (جدول شماره 3)، منطقه یک با سهم ۶۶.۱ درصد در رده اول و بعد از آن مناطق دو و سه به میزان ۱۸.۵ درصد و ۱۵.۴ درصد از کل مساحت فضای سبز شهری (505113 مترمربع) را به خود اختصاص داده­ اند. 

همچنین سرانه فضای سبز در این مناطق متغیر بوده و بیش­ترین سهم با میزان ۳.۲۷ مترمربع متعلق به منطقه یک، بعد از آن منطقه دو و منطقه سه به ترتیب به میزان ۱.۷ و ۱.۶۴ مترمربع می­‌باشد. اين امر حاكي از آن است كه در شهر آبادان علاوه بر پايين بودن سرانه فضاي سبز شهري در مقايسه با استانداردهاي موجود، فضای سبز شهری از اصل توزيع عادلانه نیز تبعيت نمي كند.

در محاسبه مازاد یا کمبود فضای سبز شهر آبادان، با در نظر گرفتن سرانه استاندارد 25 مترمربع استفاده شده­ است. اگر سرانه فضای سبز شهر آبادان را 25 متر در نظر بگیریم مساحت فضای سبز شهر آبادان با در نظر گرفتن جمعیت 211837 نفری ان باید رقمی معادل 5295925 مترمربع باشد، که با رقم فعلی مساحت پارک­های شهر آبادان (505113 مترمربع) اختلاف داشته و نشان دهنده کمبود فضای سبز در شهر آبادان است.

بنابراین باید گفت که سرانه فضاي سبز شهر آبادان (۲.۳۸ مترمربع) در مقایسه با سرانه ذکر شده توسط سازمان ملل (20- 25 مترمربع)، در وضعیت مطلوبی نمی­‌باشد، از این رو باید از هم اکنون نسبت به توسعه فضاي سبز متناسب با آینده شهر تلاش و کوششی جدي به عمل آید و بدون داشتن برنامه منظم و مدون و همکاري همه جانبه دستگاه­‌ها و تشکیلات ذیربط این امر میسر نخواهد گشت.