نقش نور در مساجد اسلامی

 چکیده:

لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه: و همان مسجد که بنیانش از اول بر تقوای محکم بنا گردید بر اینکه در ان اقامه نماز کنی سزاوار تر است.                  (توبه 108)

درآیات متعددی در قران کریم به اهمیت مسجد در زندگی اشاره شده است و کلمه مسجد فقط برای پرستش به کار نرفته بلکه عبادتگاه موحدین در سایر ادیان الهی است.

مقاله حاضر به نقش جایگاه مسجد شیخ لطف اله که عنصر شاخص و هویت کالبدی در میدان نقش جهان با عناصر پیرامون خویش دارا می باشد را بررسی می نماید.مسجد ازلحاظ ارزش فرهنگی و عنصر زیبا شناسانه کاملا هماهنگ با محیط می باشد و روند شکل گیری سازمان فضای میدان به عنوان محور و عنصر اول قرار دارد و دارای سلسله مراتب منطقی و کیفیت هویتی می باشد و مهمترین شاخص ان مکانیزم نور  و نداشتن صحن و مناره و گنبد کم ارتفاع و محراب بی بدیل آن و کتیبه ها و طره های که با گلدان مرمر صورت گرفته است و همچنین اندازه کوچک و هماهنگی با بناهای اطراف میدان و داشتن خط ثلث بسیار زیبا با کاشی سفید معرق را دارا می باشد.

عناوین اصلی مقاله پس از ذکر مقدمه عبارتند از :نقش مسجد در میدان- نقش نور در میدان-مکانیزم نور و سلسله مراتب فضایی مسجد.

واژگان کلیدی:مسجد- هویت- نور- محراب- زیبایی شناسانه- گنبد

 محل قرار گیری مسجد شیخ لطف الله :

مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد. میدان نقش جهان در سده یازدهم هجری قمری (سده هفدهم میلادی) یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های جهان بوده‌است. میدان نقش جهان که با نام‌های میدان شاه و میدان امام نیز شناخته می‌شود، مجموعه ی بزرگی از ساختمان‌های دوره ی صفوی در شهر اصفهان است. میدان نقش جهان، میدانی مستطیل شکل و بسیار وسیع در قلب شهر اصفهان که طول آن از شمال به جنوب کشیده شده‌است .علاوه بر آن چهار بنای عالی‌قاپو، مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه نیز در چهار ضلع این مستطیل ساخته شده است . تردد در این بخش به صورت پیاده یا با درشکه صورت می‌پذیرد.  این میدان یک مجموعه عالی معماری و هنری است.

همانطوری که در شکل 1 مشخص است مساحت این میدان 75000 متر مربع،عرض آن 150 و طول ان 500 متر است.

 شکل 1 میدان نقش جهان (ماخذ نگارنده)

 .ساختن مسجد شیخ لطف الله

ساختمان مسجد شیخ لطف الله با دستور شاه عباس در سال 1011 هجری قمری برای ملا عبدالله شوشتری شروع شد بعد از اینکه ملاعبدالله امامت مسجد جامع را به عهده گرفت . امامت این مسجد به شیخ لطف الله عیسی عاملی واگذار گردید و بدین ترتیب این مسجد به نام شیخ لطف الله معروف شد. ساختن مسجد شیخ لطف الله 17سال یعنی از سال 1011تا 1027 هجری قمری به طول انجامید.در شکل 2 مشاهده می شود.

شیخ لطف الله عیسی عاملی از علما و فقها و ادبای اهل لبنان بوده که به دعوت شاه عباس به قزوین مهاجرت کرد و پس از انتقال پایتخت به اصفهان به آنجا نقل مکان کرده است.گفته میشود که شیخ لطف الله پدرزن شاه عباس بوده و در زمان امامت مسجد در مدرسه ای به همین نام که در کنار این مسجد بوده تدریس فقه نیز می کرده است. تاریخ وفات شیخ لطف الله در سال 1025 هجری قمری است . مسجد شیخ لطف الله به معماری محمدرضا پسر استاد حسین بناء اصفهانی ساخته شده است .در مقایسه با سایر مساجد این مسجد فاقد صحن،مناره و ایوان بوده و همین طور به علت بسته بودن چهار ایوان مسجد تا مقداری تاریک است .

شکل 2 مسجد شیخ لطف الله (ماخذ نگارنده)

نور در معماری اسلامی:

معماري اسلامي بويژه در ايران تاكيد خاصي بر نور دارد. درون يك مسجد شبيه به نور است كه به صورت مصورمادي متبلور شده است و يادآورآيه نور است. در ايران بعلت درخشندگي شديد اشعه آفتاب دراكثرپهنه اين سرزمين و شفافيت هوادرمناطق مرتفع، تجربه نورونيازبه زيستن به فضاهاي روشن به عنوان جزئي اززندگي ايرانيان درسراسرتاريخ بوده است. نورعنصر برجسته معماري ايراني است و نه بعنوان يك عنصر فيزيكي ، بلكه به عنوان يك سمبل عقل الهي و سمبل وجود است در شکل 3 که مشخص است نور يك حضور روحاني است كه در سختي ماده نفوذ كرده آن را تبديل به يك صورت شريف مي كند و آن را زيبا و شايسته مي سازد كه محل استقرار روان انساني باشد كه جوهر او نيز ريشه در عالم نور دارد ، عالمي كه جز عالم روح نيست .

شکل 3 نور داخلی مسجد شیخ لطف الله (ماخذ نگارنده)

نقش نور در معماري اسلامي تاكيد بسيار گسترده بر اصل تجلي است. نور وظيفه شفاف كردن ماده وكاستن از صعوبت   و سردي بناراعهده داراست. نور به عنوان مظهر وجود در فضاي مسجد افشانده مي شود تا يكي ازعناصرتشكيل دهنده فضاي ادراكي باشد.عنصر نور افشاني مسجدوتقويت سيستم نوري مساجدعلاوه بر اينكه خود سمبل عرفاني و معنوي است خود جزئي از تزئينات مسجد نيز به شمار مي رود.اين نور افشاني وظيفه مخابره اطلاعات را به خوبي انجام مي دهد گاهي اوقات هم باعث صعود فكرو انديشه انسان به ماوراي محدوديت هاي مادي مي شود. نور مي تواند تحرك و حياتي فعال به تزئينات اسلامي ببخشد.

همانطور که در شکل 4 مشاهده میشودتركيب نور و آب از قديمي ترين ازواج در معماري مسجد به شمار مي روند ، آب نمادي است از پاكي و پالايش روحي درمحيط مسجد و در تركيب با نور، نمادي است از حاصلخيزي و رشد. امتزاج آب و نور ، زيبايي و بركت راهمزمان به محيط مسجد مي آورد. نور و تزئينات مسجد ، بجاي اينكه ذهن را به بند بكشد به جهاني خيالي رهنمون مي شود و قالب هاي ذهني را درهم شكسته و انسان را به روشنايي دنيايي مي كشاندكه تجلي حق در آن است.هنر ومعماري اسلامي نيز از آنجا كه با عالم ملكوت پيوند مي خورد ، عنصر نور را چون تمثيلي از جلوه وجود مطلق تلقي مي كند از اين منظر است كه نور بعنوان مظهر وجود در فضاي مسجد افشانده مي شود تا تبيين كننده هندسه آيييني آن باشد.

شکل 4ترکیب نورو آب مسجد شیخ لطف الله (ماخذ نگارنده)

حجم فضا در نورپردازي معماري ايراني ، اسلامي حايز اهميت است .در اين حجم فضايي و پوشش غير هم سطح ، انعكاس منابع نور بر سطوح با رنگ هاي يكسان ، طيف هاي رنگين با سايه روشن هاي گوناگون ايجاد مي كند و فضا و محيط را با درجات رنگين متكثر از سير تا روشن ئ تلالو و جلوه هايي بي انتها مي نماياند و از هر زاويه ديدي ، اين جلوه گري ظهوري نو مي يابد. نور پردازي در شبستان مسجد ، در خدمت فضاسازي طراحي شده به گونه اي كه به ايجاد سايه روشن در مناظر ديد انساني كمك شاياني مي كند.

با توجه به مطالب بيان شده در رابطه با اعجاز نور و نور پردازي وتاثير اين مولفه مهم در روح و روان انسان ، ويژگي ها و مكانيسم علمي تامين نور فضاي داخلي مسجد شیخ لطف الله  بصورت کلی پرداخته میشود.

ویژگیهای نور پردازی :

از انجا که اصول ساختاری مسجد شیخ لطف الله بر اساس نورپردازی بنا شده است بایستی توجه بیشتری به نوری که مورد استفاده قرار می گیرد داشت.در تصویر شماره 5 نور شبستان از دو منبع نوری تامین می گردد. منبع اول که برای روشن کردن کل شبستان منظور گردیده توسط بریدگی نسبتان بزرگ در ضلع شمالی دیوار می باشد و برای روشن کردن محراب منظور شده است. منبع دوم که نور اصلی  شبستان است نوری است که توسط تابش مستقیم خوشید از پنجره ها به درون شبستان می تابد .شکل

شکل 5 نوردر مسجد شیخ لطف الله (ماخذ نگارنده)

مکانیسم نورپردازی :

 مکانیسم نور پردازی بر چهار فاکتور ذیل پایه گذاری شده است .

1 _ مهار نور

2 _ تلطیف نور

3_ انعکاس و جذب نور

4_ هماهنگ کردن قدرت بینایی به نور

                 1_ مهار نور :

هر عکاس حرفه ای می داند که برای ایجاد یک اثر هنری پرتره یا تصویر از شیء باید از دادن نور زیاد و خارج از کنترول پرهیز کرد. به عبارت دیگر مقدار و جهت نور باید به طور دقیق تعیین گردد تا فقط انچه مورد نظر است  روشن گردد و بدین ترتیب به بیننده ان نشان داده شود که زیباست و مورد نظر عکاس است .

این مطلب را در مسجد به طور وضوح می بینیم.حرکت نور مشبک که از پنجره روی دیوار می افتد از یک صحن 10 متر مربعی فقط نیم متر مربع ان به ما نمایانده می شود و توجه مارا به خود جلب می کند.بدین ترتیب ما شاهد زیباترین نقشها و انعکاس نور زرین فام یا رنگین کمان کاشیها با فرمهای بسیار زیبا می شویم که با حرکت خورشید زیباتر و متنوع تر می شود .

سازنده این بنا می توانست با برداشتن دیوارها یا گذاشتن پنجره های بیشتر و بزرگتر مسئل نور را براحتی حل کند و کاشیها و نقوش انها را مانند سایر مساجد به ما بنمایاند . ولیکن این هنرمند توانا موفق شده است با گذاشتن دیوار مقدار بیشتر نقش به ما عرضه کند یعنی دقیقا با انتقال نور مهار شده روی کاشیها توجه ما را به تک تک این نقوش جلب می کند در تصویر 6 مشاهده می شود.

شکل 6ترکیب نورو آیات قرآن کریم در مسجد شیخ لطف الله (ماخذ نگارنده)

2 _ تلطیف نور :

برای محمد رضا بناء اصفهانی فرم و کیفیت نور نیز مطرح بوده و به ان شناخت کامل داشته است.تلطیف و آرامش نور یکی دیگر از خصوصیات کار او در این مسجد است. کسانی که در عکاسی یا فیلمبرداری کار میکنند می دانند که از تابیدن نور مستقیم باید پرهیز کرد. و برای این کار نور را از فیلتر یا پارچه یا چترهایی که انعکاس می دهند و روی ان پارچه می کشند عبور می دهند تا بدین وسیله بتوانند نور را در نهایت ارامش و لطافت سرانجام به صفحه سلولزی فیلم بیاورند.

خاص کار معمار هنرمند با عبور دادن نور از دو پنجره که پشت سر هم قرار گرفته اند و باهم 70/1 تا 2 متر فاصله دارند پدیدار شدن دو حالت در نور است. عبور نور از سوراخهای مشبک این پنجره ها که تقریبا شبکه انها مقابل همدیگر قرار ندارند سبب ان میشود که نور قبل از ورود به مسجد دوبار شکسته شده و همینطور هنگام عبور از کناره های کاشیهای معرق لاجوردی رنگ شکست مجدد به وجود می اید.

هنگام خروج از پنجره درونی به فضای زیر گنبد از سرعت نور به علت دوباره شکست و منعکس شدن کاسته شده و نور دچار انفجار می شود که این انفجار نور را ما در سقف مسجد در زیر گنبد به صورت هزاران ستاره طلایی درخشان می بینیم .

در حالت دوم نوری که از میان انفجار نور گذر می کند دیگرآن تیزی و برندگی نور معمولی را نداشته و به اصطلاح  ملایم شده است. بنابراین با نگاه و تعمق بیستر ما براحتی پی میبریم کهه وجود نور دراین مسجد فقط تابیدن نور به صورت رشته های زرین به دیوار مقابل پنجره ها نیست بلکه به علت برخورد نور به پنجره های مشبک و ایجاد انفجار در نور به صفحه داخلی گنبد-که زیباترین قسمت مسجد است- تابیده شده و ان را به زیباترین طریق ممکن نورپردازی نمایان می کند.درباره قدرت تفکر و تخیل معمار این بنا همین بس که  گفته می شود با تکنیک پیشرفته امروز اجرای چنین امری از این بهتر قابل اجرا نمی بود. در اینجا بایستی متذکر شد که امکان تابیدن نور از پنجره ها به کاشیهای سقف غیر از مکانیسم یاد شده مقدور نبوده که در تصاویر شماره 7و8و9 مشاهده می شود.

شکل 7ترکیب نور در مسجد شیخ لطف الله (ماخذ نگارنده)

3_ انعکاس و جذب نور :

اکثر کاشیهای مسجد ( بخصوص کاشیها با رنگ لاجوردی ) قابلیت این را دارند که به علت لعاب فوق العاده براق در هنگام برخورد با نور در یک زاویه معین حالت آینه ای به خود گرفته و به رنگ طلایی بدرخشش دراید و بدین ترتیب نور حاصل را بسته به زاویه برخورد نور منعکس کنند. نور منعکس شده به دیوار مقابل برخورد می کند و در نهایت نور به کف مسجد تابیده می شود.

این مطلب نه تنها باعث روشنایی درون مسجد میشود بلکه چون تمام کاشیها دارای این لعاب مخصوص که قابلیت آینه ای شدن و انعکاس را دارد نیستند در نتیجه به علت درخشیدن کاشیهای اطرافشان فرم و شکل این کاشیها به زیباترین فرمها و گلها در وسط یک آیینه درخشان ظاهر می شوند .

استفاده از لعابی براق در مجاورت اجرهای مات ترکیب خوشایند از دو بافت متفاوت ایجاد می کند. ایرانیان در قرن ششم هجری قمری به این کاشی که به نام کاشی یا سفال زرین فام نامیده می شود شناسایی داشته اند. به گفته استرلن این کاشی دارای قابلیت ایجاد رنگین کمان به سطح رنگهای پوشاننده کاشی هستند بخارها یا گازهای اکسیدی در هنگام پخت در کوره در زمانی که لعاب به صورت شیشه ای شدن است روی آن می نشیند و انعکاس نور روی ان می نشیند و انعکاس نور روی ان به صورتی فلز گونه در می اید .

در شکل 10 تصویر مشخص است که انفجار یا تلالو نور از پنجره ها نمی توانسته با برخورد با کاشیهای منعکس کننده نور در سقف گنبد جلوه هزاران ستاره درخشان را به وجود اورد.به عبارتی دیگر اگر گنبد مرتفعتر می بود قدرت شکست نور هرگز با کاشی معرق سقف گنبد نمی رسیده. هرچه بیشتر به تعمق و تفکر درباره حالات استثنایی این بنا بنشینیم بیشتر به قدرت خلاقیت و نبوغ و فانتزی سازنده این مسجد پی می بریم.

شکل 10ترکیب انعکاس نور در مسجد شیخ لطف الله (ماخذ نگارنده)

4_ هماهنگ کردن قدرت بینایی به نور :

عبور دادن بازدید کننده مسجد از یک دالان دراز به طول 28متر و شبستان تاریک فقط یک هدف دارد که آن عادت دادن چشم بیننده به تاریکی است چراکه اگر بیننده پس از گذشتن از میدان نقش جهان که در اثر تابش خورشید و انعکاس آن از طاقنماهای بی شمار دور میدان تبدیل به اقیانوس نور شده وارد شبستان مسجد می شد تقریبا قادر به شناخت و دید چیزی نمی بود ( حالتی که پس از ورود به سالن سینما دچارآن می شویم ) بدون شک برای سازنده توانایی چون محمد رضا بناء اصفهانی خیلی راحت می بود که اقدام به گذشتن چند پنجره اضافی در دالان مسجد بکند و مسئله کمبود نور را بدین وسیله از میان بردارد که در تصویر 11 مشاهده می شود.

شکل 11ورودی به مسجد شیخ لطف الله (ماخذ نگارنده)

شکل 11شبستان داخلی مسجد شیخ لطف الله (ماخذ نگارنده)

نقش نور بر آیات روی دیوار :

يکي از شاهکارهاي معماري مسجد شيخ لطف الله اصفهان تناسب نور خورشيد با آيات قرآني نقش بسته روي کاشي هاست که در تصویر 12 مشاهده می شود.مجموعه تاريخي ميدان امام اصفهان با اشاره به تابش پرتوهاي نور بر کاشيهاي مزين به سوره انفطار هنگام صبح  :انفطار به معناي گشاينده است و خداوند در هردو آيه اول اين سوره مي فرمايد هنگامي که آسمان باز وگشاده شود و ستاره ها پراکنده شوند تاريکي کنار مي رودکه اين با طلوع خورشيد همخواني دارد . هنگام ظهر نيز پرتوي نور خورشيد بر روي سوره شمس مي تابد که خداوند در اين سوره مي فرماید: والشمس و ضحيها يعني وقتي که خورشيد نور افشاني مي کند. وي به تابش نور مهتاب در شب در ضلع شمال شرقي مسجد نيز اشاره کرد وگفت : شب هنگام پرتو نور مهتاب بر روي سوره واليل مي تابد ودر اين سوره خدا مي فرمايد قسم به شب هنگامي که همه جا را تاريکي فرا مي گيرد.

جلوه ديگر پرتو افشاني نور بر ترنج هاي ليمويي شکل گنبد است که شبيه پر طاووس و دم آن نشان دهنده جهت قبله است .

شکل 12شبستان داخل مسجد شیخ لطف الله (ماخذ نگارنده)

نتیجه گیری: از ميان معماري پس از اسلام درخشان ترين اثري را که مي توان برشمرد مسجد شيخ لطف الله در اصفهان است که به قول يکي از مستشرقان اثري است که نمي توان پنداشت ساخته دست بشر است.پروفسرو پوپ،ايران‌شناس و مستشرق معروف معاصر در كتاب خود «بررسي هنر ايران» مي‌نويسد: «كوچك‌ترن نقطه ضفعي در اين بنا ديده نمي‌شود. اندازه‌ها بسيار مناسب اند، نقشه آن بسيار قوي و زيبا و به طور خلاصه توافقي است بين يك دنيا شور و هيجان و يك سكوت و آرامش باشكوه كه نماينده ذوق سرشار زيبايي‌شناسي است و منبعي جز ايمان مذهبي و الهام آسماني نمي‌تواند داشته باشد.

منابع و مآخذ  :

1-      احمدی،بابک، "معمای مدرنیته" نشر مرکز ، تهران،1378

2-      اقبالی،سید رحمان،هویت معماری معاصر ایران :بررسی تطبیقی نظریه ها و تجربه ها ،رساله دکتری ،دانشگاه تهران، تهران،1378

3-      حبیبی، سید محسن، از شار تا شهر،دانشگاه تهران، تهران ،1383

4-      حجت،عیسی،هویت انسان ساز،انسان هویت پرداز(تاملی در رابطه هویت و معماری)،نشریه هنرهای زیبا،شماره 24، تهران، 1384

5-      دهخدا،علی اکبر،لغت نامه دهخدا، دانشگاه تهران، تهران،1378

6-      نجم آبادی، محمد حسین ،مسجد شیخ لطف الله و ویژگیهای آن ،نشر فرزان،1381

7-      سلطان زاده،حسین،فضاهای شهری در بافت های تاریخی ایران،دفتر پژوهشهای فرهنگی،تهران،1385

8-      فکوهی، ناصر (1383) انسان شناسی شهری، تهران، نی.

9-      معین ،محمد،فرهنگ معین، انتشارات امیر کبیر، تهران، 1375

10-   نصر، سید حسین ،معرفت و امر قدسی،ترجمه فرزاد حاجی میرزایی،نشر فرزان،تهران ، 1380

11-   نقی زاده، محمد، ادراک زیبایی و هویت شهر در پرتو تفکر اسلامی، انتشارات شهرداری اصفهان، اصفهان، 1386

12-   هنرفر،لطف الله، میدان نقش جهان، خوشه، تهران، 1363

13-     نقی زاده، محمد، رابطه هویت "سنت معماری ایران" با "مدرنیسم"و "نوگرایی"، نشریه هنر های زیبا،شماره 7،تهران،1379

14-      هاشم‌نژاد، هاشم،"فضای شهری سند تاریخی شهر و شهروندان" معماری  و فرهنگ، شماره 24، 1385

احمدرضاکابلی (عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماهشهر)