آشنایی با اثر معماری مسجد امام خمینی(ره) - تهران

 مسجد امام خمینی(ره) یا مسجد شاه از بناهای ارزشمند دوره قاجاریه است که در بین سال‌های ۱۲۲۲ تا ۱۲۴۰ هجری قمری توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شد و به همین دلیل تا قبل از انقلاب اسلامی (سال ۱۳۵۷ خورشیدی)، با نام «مسجد شاه» یا «مسجد سلطانی» خوانده می‌شد. در زمان ناصرالدین شاه تعمیراتی در این مسجد صورت گرفت و گلدسته‌هایی به آن اضافه شد.

بنای مسجد امام با وسعتی حدود ۱۱ هزار مترمربع، با طرح چهار ایوانی کامل ساخته شده و مشتمل بر صحن وسیع میانی، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان‌های ستون‌دار، رواق‌ها، سردرها و جلوخان شمالی به همراه تزئینات زیبای کاشی‌کاری، گچکاری، حجاری، مقرنس و کتیبه‌های خطی است.

مسجد دارای ورودی و سردر در اضلاع شمالی، شرقی و غربی است که در پشت ایوان‌های مسجد قرار گرفته‌اند. سردر غربی به بازار بزرگ و سردر شرقی به بازار صحافان یا بازار بین‌الحرمین راه دارد. سردر شمالی اصلی‌ترین ورودی بناست و در جانب خیابان ۱۵ خرداد قرار دارد. سردر شمالی دارای فضای جلوخان وسیع مستطیل شکلی است که ۱۷ پله سنگی پایین‌تر از خیابان واقع شده است. در اضلاع جلوخان، مغازه‌ها و در وسط ضلع جنوبی آن، سردری کاشی‌کاری با تزئینات مقرنس و کتیبه تاریخی بنا واقع شده است.

در چوبی و دو لنگه مسجد، ۴ متر ارتفاع و ۳ متر عرض دارد و اِزاره کناره‌های آن سنگی است. بر سطح فوقانی در، کتیبه تاریخی مسجد بر روی سنگی حک شده که تاریخ ۱۲۴۱ هجری قمری را نشان می‌دهد و حکایت از نام بانی، زمان ساخت و موقوفات مسجد دارد.

سردر شمالی به هشتی گنبددار نسبتاً بزرگی راه پیدا می‌کند که سطوح آن دارای طاقنماها و گچکاری‌هایی است. هشتی ورودی به ایوان شمالی راه داشته که در حال حاضر مسدود شده و دسترسی به صحن از طریق دو دهلیز کناری ایوان شمالی صورت می‌گیرد. از آنجا که جهت جلوخان و سردر، منطبق بر جهت قبله و بنای اصلی مسجد نیست، همانند مسجد امام اصفهان، با اعمال چرخش نامحسوسی در دهلیزهای ورودی، مشکل اختلاف دو بخش را حل کرده‌اند. سردرهای شرقی و غربی نیز دارای تزئینات کاشی‌کاری و همان عناصر سردر، هشتی و دهلیزها هستند با این تفاوت که در این سردرها (شرقی و غربی)، اختلاف جهت وجود ندارد.

در هشتی سردر شمالی، سقاخانه‌ای سنگی با شیر آب قرار داده‌اند که در دوره‌های بعدی جایگزین سنگابی حجاری شده گردیده است.

صحن وسیع مسجد به شکل مربع و به ابعاد ۶۵×۶۵ متر بوده که سطح آن دارای سنگ‌فرش است و در وسط حوض بزرگی قرار داده شده است. در نمای اطراف صحن، در چهار جهت اصلی، چهار ایوان با نمای کاشی‌کاری و طاق‌نمابندی و در اطراف آن‌ها رواق‌ها و دهانه‌های شبستان‌ها قرار گرفته است. کاشی‌کاری مسجد به دو صورت خشتی و معقلی صورت گرفته است.

ایوان شمالی از دیگر ایوان‌ها بزرگ‌تر و فضای آن به عنوان شبستان تابستانی مورد استفاده نمازگزاران است. بر بالای ایوان شمالی دو گلدسته کاشی‌کاری و در میانه آن‌ها ساعتی بر پایه کاشی‌کاری تعبیه شده است. گلدسته‌ها همان گونه که گفته شده به دوره ناصرالدین شاه و نصب ساعت مربوط به تاریخ ۳-۱۳۲۲ هجری قمری است.

در پشت ایوان جنوبی، گنبدخانه قرار دارد که فضای مربعی شکل است که در بالا با گوشه‌سازی، به کثیرالاضلاع تبدیل گشته و گنبدی بر بالای آن قرار گرفته است. ویژگی خاص گنبد این بنا، طوقه یا گنبد کوچک‌تر با روزنه‌هایی در ساقه است که آن را بر رأس گنبد اصلی بنا کرده‌اند و پوششی از ورقه‌های زرین دارد. گنبد اصلی در گذشته با آجرهای لعاب‌دار آبی رنگ و کتیبه‌های با خط کوفی تزئین یافته بود که در سال‌های اخیر بدون ملاحظه جنبه‌های هنری و تاریخی، با ورقه‌های فلزی پوشش یافته است.

فضای زیرین گنبد با کاشی و گچکاری تزئین یافته و در ضلع جنوبی آن، محراب و در اضلاع دیگر آن، درگاه‌هایی وجود دارد که به ایوان جنوبی و شبستان‌های ستون‌دار جانبی راه پیدا می‌کند.

در گنبدخانه، منبری با دوازده پله وجود دارد که با مهارت تمام، از سنگ مرمر یکپارچه ساخته شده است. در اضلاع شرقی و غربی گنبدخانه، دو شبستان ستون‌دار وسیع ساخته شده و در هر یک از این شبستان‌‌ها، دو محراب قرار دارد. شبستان ستون‌دار دیگری در ضلع شمالی مسجد واقع شده که به دلیل آفتابگیر بودن، به شبستان گرم شهرت دارد.

از کتیبه‌های موجود در مسجد می‌توان به سنگ نوشته ایوان جنوبی متضمن تاریخ ۱۲۲۹ هجری قمری، نام فتحعلی شاه و شکیات نماز به خط ثلث مهدملک الکتاب، کتیبه قرآنی گنبدخانه و کتیبه‌هایی متضمن قصیده‌هایی از فتحعلی خان ملک‌الشعرا و مجتهدالشعرا اشاره کرد.

نام معمار و سازنده مسجد ذکر نشده اما به نظر می‌رسد که عبدالله خان معمارباشی (معمار دربار فتحعلی شاه) بوده باشد. در ساخت و تزئین این مسجد هنرمندان دیگری از شیراز و اصفهان نیز شرکت داشته‌اند.

همزمان با ساخت این مسجد در تهران، در شهرهای دیگر همچون بروجرد، قزوین و …، مساجدی به همین سبک و شیوه معماری ساخته شد که آن‌ها نیز به مسجد سلطانی شهرت دارند. در ساخت مساجد سلطانی از شیوه معماری مسجد وکیل شیراز پیروی شده است