فرش، آینه تمام‌نمای فرهنگ ایرانی است

سیدمحمد بهشتی - رییس پژوهشگاه - این مطلب را در افتتاح نخستین نمایشگاه «قالی‌های اروپای غربی و هند - اروپایی در ایران» که در موزه فرش برگزار شد، مطرح کرد .

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اظهار کرد: شاید هیچ کاری مهم‌تر از این نیست که ما به یاد مردم سرزمین‌مان بیاوریم که چه کسی هستید و چه ویژگی‌هایی دارید و ابزارش آن چیزی است که توسط اهل همین سرزمین در طول تاریخ ایجادشده و هریک به نحوی نسبت به ویژگی‌های فرهنگ این سرزمین مظهریت دارند.

بهشتی بیان کرد: ما می‌توانیم به هریک از این مظاهر به مثابه آینه‌های روبه‌روی‌مان که چهره فرهنگی مردم این سرزمین در آن منعکس می‌شود، نگاه کنیم و اگر بخواهیم بدانیم که این مردم دارای چه ویژگی‌هایی هستند، باید به آثاری که از آن‌ها باقی مانده است، نگاه کنیم.

او یکی از این آثار را فرش دانست و با طرح این پرسش که فرش چه مشخصه‌ای از فرهنگ ایرانی را تبیین می‌کند، ادامه داد: از زمینی‌ترین مراتب، خاصیت فرش این است که یک کف مطلوب، مطبوع، گرم، نرم، راحت و ... به ما می‌دهد .فرش آسایش ما را تأمین می‌کند، چیزی که امروزه به همین مرتبه اکتفا کرده‌ایم و توقعی که از کف داریم همین آسودگی است  .

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری افزود: اما در فرهنگ ایرانی، خصوصیتی وجود دارد و آن هم این است که به هرچه دست می‌زند و کار دارد، اکتفا به مرتبه زمینی موضوع نمی‌کند، بلکه باید از زمین تا آسمان آن موضوع را فتح کند و این تنها به فرش اختصاص ندارد و کاسه، بشقاب، غذا، معماری و ... را دربر می‌گیرد، زیرا از خصوصیات مردم این سرزمین کیمیاگری است، یعنی یک چیز پست و بی‌ارزش را به چیزی گران‌بها تبدیل کردن.

به گفته رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، امروزه کیمیاگری به اکسیری ختم شده که اگر به مس بزنید طلا شود و این یک نگاه سودگرانه و منفعت‌طلبانه نسبت به کیماگری است، یعنی بدون این‌که زحمتی بکشیم مس را به طلا تبدیل کنیم .تا قبل از دوره معاصر، فهم ما نسبت به کیمیاگری این نبود و این بود که کدام مسیر سخت را باید طی کنیم که چیز کم‌ارزشی را به گران‌قیمت تبدیل کنیم .

بهشتی با بیان این‌که فرهنگ ایرانی حکایت از ویژگی‌های مختلفی می‌کند که کیمیاگری یکی از آن‌هاست، افزود: در نقاط مختلف این سرزمین جایی نیست که این ویژگی‌ها موجود نباشد و البته در برخی از جاها برخی از این ویژگی‌ها بارزتر استا .ز جمله جاهایی که در آن کیمیاگری بسیار بارز می‌نماید، شهر کاشان است و اگر قرار باشد یک شهری را نام ببریم که  مظهریت تام نسبت به کیمیاگری داشته باشد، آن کاشان است. البته نه فقط در فرش، بلکه در هنرهای دیگر مانند سفال زرین فام که خاندان افضلی و طاهر کیمیاگرانی هستند که این سفال را تولید می‌کنند .کیمیاگری آن چیزی است که ما امروز از آن به‌عنوان صنایع دانش‌محور یاد می‌کنیم و هنر کیمیاگران دانش آن‌هاست که البته کاری یدی نیست.

او با اشاره به حمله مغول‌ها به کاشان در سال 621 هجری قمری و خسارت‌های زیادی که به این شهر وارد شد، افزود: خاطره تلخی از آن دوران در ذهن کاشانی‌ها به جای ماند، اما کاشانی‌ها در سال 623 هجری قمری محرابی را از کاشی‌های زرین‌فام ساختند که امروز در موزه برلین به‌نمایش گذاشته شده است.

وی با طرح این پرسش که یک شهر تخریب‌شده چگونه در مدت چند سال می‌تواند چنین جواهری را تولید کند؟ تصریح کرد: تنها با اتکا به ویژگی کیمیاگری این کار صورت گرفت، زیرا موکول به یک کار یدی و فیزیکال نیست، بلکه وجود کاشانی‌ها اکسیر بوده و زمانی که به مس خورده طلا شده است که این امر به کارگاه‌های مجهز و زمان نیاز ندارد، بلکه خود یک دانش است .

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فرش را از جمله آن صحنه‌هایی دانست که کیمیاگری ایرانیان در آن‌ها شکوفا می‌شود و تصریح کرد: این به آن معناست که می‌توانیم آسمان زمین را فتح کنیم و فرش می‌شود به زمین آوردن آسمان یا به آسمان بردن زمین. حال این‌که چرا این اتفاق می‌افتد، روی این فرش کسی باید پا بگذارد، خیلی وقت‌ها این حرف زده می‌شود که این فرش با این کیفیت را باید روی سرمان بگذاریم یا به دیوار بزنیم. قدر و منزلت این فرش خیلی بالاتر از این حرف‌هاست، ولی آن کسی که این فرش را به زیر پای انسان انداخته قدر و منزلت بالاتری برای انسان قائل بوده و ما امروز قدر و منزلت انسان برای‌مان تخفیف یافته و برای این است که حقش نمی‌دانیم که پایش را روی این فرش بگذارد.

او ادامه داد: خصوصیت فرش این است که هر جایی را جایی می‌کند در وسط یک بیابان جای نشستن را، جای سفره انداختن را، بالا و پایین مجلس، جای ظرف میوه و ... را قالی به ما حکم می‌کند. امروز ما قالی‌های‌مان را بی‌مقدار کرده‌ایم و روی آن وسایل دیگر می‌اندازیم. خیلی خاصیت‌ها در فرش وجود دارد و در مراتب مختلف می‌توان فرش را مورد تأمل قرار داد .

بهشتی با اشاره به تنوع فرش در نقاط مختلف کشور مانند فرش تبریز، نایین، کرمان، تهران و ... تصریح کرد: این‌که چرا همه یک نقش را اجرا نمی‌کنند و هریک نقش اختصاصی داشته‌اند و هر فرش نقش اختصاصی همان‌جا را داشته و در صورتی که  تکرار می‌شد، می‌گفتند که جفت است نیز دلیل دارد؛ زمانی که با فرهنگ ایرانی آشنا شوید می‌بینید که یکی از ویژگی‌های دیگر فرهنگ ایرانی، قائمیت به ذات است و هر کسی می‌خواهد موجودیت کامل داشته باشد و «من آنم که ...» بگوید. هر جا بگوید من یک جایی هستم و در یکی از جاهایی که می‌تواند بگوید در فرش‌اش است و فرش است که او را از مکان‌های دیگر متمایز و واجد ارزش می‌کند.

بهشتی با بیان این‌که خیلی چیزها را می‌توان از طریق فرش شناخت، فرش را آینه تا حد زیادی تمام‌نما نسبت به فرهنگ ایرانی دانست و گفت: فرش‌های به‌نمایش درآمده در این نمایشگاه، فرش‌هایی هستند که در اروپا، هندوستان و ... بافته شده‌اند و ما تأثیرپذیری و دادوستد فرهنگ خودمان با دیگر فرهنگ‌ها را می‌توانیم در آن‌ها بیابیم .بافته شدن فرش در انگلیس، فرانسه و ... امروز باعث شگفتی ما می‌شود که این امر از تأثیر گذشته ما در فرهنگ این کشورها و از نسیان فرهنگی حکایت می‌کند، زیرا این تنها در عرصه فرش نبوده و ما سهم قابل توجهی در میراث جهانی داشته‌ایم .

او ادامه داد: وقتی امروز واژه‌ای فارسی در زبان‌های دیگر مانند ترکی استانبولی و انگلیسی می‌بینیم تردید می‌کنیم که شاید اصلی‌اش خارجی بوده و به فارسی آمده است، در حالی که این‌طور نیست. ما در گذشته با فرهنگ‌های دیگر دادوستد و بده‌بستان داشته‌ایم و از میان تمام فرهنگ‌ها، فرهنگ ایرانی بوده که به‌دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش، گریزی نداشته که در گردونه این دادوستد قرار گیرد و اگر غیر از این بود، دچار رکود می‌شد .

او اظهار کرد: خوب است که این نمایشگاه ما را متعجب، شگفت‌زده و پرسشگر می‌کند تا برویم و ببینیم در صحنه‌های دیگر مانند ادبیات، زبان، معماری و ... چنین زمینه‌هایی برای دادوستد داشته‌ایم و بعد از مدتی اگر این رد پا را در جهان پید ا نکنیم، تعجب خواهیم کرد .

وی با اشاره به کاخ الحمرا اسپانیا و احساسی که به‌دلیل ویژگی‌های ایرانی‌اش به بیننده می‌دهد با وجود این‌که دورترین نقطه در اروپا نسبت به ایران بوده است، تصریح کرد: این موضوع خیلی با ارزش است و می‌تواند برای ایفای دوباره این جایگاه و نقش در میراث جهانی ما را کمک کند .

بهشتی تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین سهم‌های ما در جهان بشر این بوده که آن را تلطیف کنیم، به نحوی که شعر بشر سهم قابل توجه‌اش متعلق به ایرانیان است، هرقدر یونان و آلمان فیلسوف دارد، ما تراکم شاعر داریم.

بهشتی با بیان این‌که در ایتالیا، دانته در  آلمان، گوته در انگلیس، شکسپیر افراد شناخته‌شده‌ای هستند، تصریح کرد: در نقاط مختلف ایران مانند قزوین، سمنان، شیراز و ... افراد زیادی هستند که زبانزد هستند .سهم ما در جهان شاعری است، ولی نه آن‌طور که سعدی شعر می‌سرود، بلکه آن‌گونه که کاشانی‌ها با فرش و مخمل‌شان شعر سروده‌اند .مانند آن‌که ما با مسجد شیخ لطف‌الله در جهان اسلام شعر مسجد سرودیم، با پل خواجو شعر پل سرودیم، با حمام گنجعلی‌خان شعر حمام و با میدان نقش جهان شعر میدان و با اصفهان دوره صفوی شعر شهر سرودیم و این‌طور سهم شاعری داشتیم .

او با بیان این‌که این سهم در دوره معاصر کمتر و نقش‌مان کم‌رنگ شده است، افزود: امیدوارم به یاد بیاریم که هستیم، این سرزمین کجاست و دوباره بتوانیم نقش‌مان را ایفا کنیم .

مسئول بخش پژوهشی فرش پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی نیز درسخنانی گفت: ایده نمایشگاه «قالی‌های اروپایی و هند - اروپایی» با محوریت قالی‌های ساونری فرانسه برای معرفی قالی‌های اروپایی و فراهم آوردن امکان دیدن و شناخت قالیبافی سایر کشورها شکل گرفته و این مجموعه با یاری سیامک افسری کاشانی برای علاقه‌مندان و فعالان این رشته ارائه شده است .

شکوفه مصباحی گفت: طبق اسناد موجود در زمان صفویه، نمایندگانی از طرف پادشاه‌های اروپا، برای خرید و سفارش فرش به ایران فرستاده شدند و علاقه شاهان اروپایی به قالی‌های شرقی بخصوص فرش‌های پرزدار موجب حمایت و تولید قالی در اروپا شد و کارگاه‌های سلطنتی در کشورهای مختلف ایجاد شد.

او شاخص‌ترین تفاوت میان قالی‌های اروپایی و ایرانی را در نقشه‌خوانی دانست و اضافه کرد: در ایران و برخی کشورهای دیگر به استثنای قالی‌های ذهنی‌بافی، طرح قالی روی کاغذهای شطرنجی مخصوص کشیده می‌شود و بافنده از روی نقشه قالی می‌بافد، به همین دلیل قالی ایران و کشورهای مشابه قابلیت بافت طرح‌ها و نقش‌های بسیار ریزدار است  اروپاییان طرح قالی را به‌صورت خطوط محیطی روی تار قالی می‌کشند و از روی نقاشی طرح مورد نظر را با نخ‌های رنگی می‌بافند، در این تولیدات الیاف به نسبت قطور است و تراکم تار کشی زیاد نیست. بنابراین قالی درشت بافت اغلب با طرح ها و نقش‌های درشت‌تر است                                                                 

مشاور ریاست پژوهشگاه و رییس ایکوم ایران دیگر سخنران این نشست بود که با اشاره به فراز و نشیب‌هایی که موزه فرش ایران به‌عنوان موزه‌ای مهم در حوزه هنرهای ملی ایران طی کرده است، فرش را مهمترین صنعت غیرنفتی ایران دانست و گفت: وضعیتی که امروز در موزه فرش می‌بینیم، می‌توانیم به موضوع توجه به فرش و ضعیت کلی آن تسری دهیم.

 سیداحمد محیط طباطبایی خانواده افسری را از خانواده‌های قدیمی کاشان دانست که در طراحی و بافت فرش‌های قدیمی کاشان شهره هستند، به‌نحوی که این حرفه به‌صورت مورثی بین این خانواده وجود دارد و کلکسیون‌هایی از فرش‌های ایرانی را جمع‌آوری کرده‌اند.

او ادامه داد : این نمایشگاه فرصتی را فراهم کرد تا تأثیر فرش ایرانی در اروپا همزمان با قرن شانزدهم میلادی و ایجاد فرش بافی در دهه عثمانی را شاهد باشیم .