ساوه، شهر تاریخ چندهزار ساله و یاقوت سرخ

منطقه مرکزی، نظرات دیگری نیز در خصوص وجه تسمیه ساوه وجود دارد همچون این نظر که " ساوه در زبان فارسی به معنای خرده‌طلاست، گروهی نیز ساوه را مأخوذ از واژه اوستایی «سَوا» Sava یا واژه پهلوی «سَوَکا» Savaka دانسته‌اند.

با اینهمه آنچه امروز از ساوه می‌شناسیم فارغ از وجه تسمیه‌اش، شهرستانی صنعتی و کشاورزی و دارای تاریخی کهن است که قدمت آن در برخی نقاط به چند هزار سال نیز می رسد و همین قدمت مثال‌زدنی ظرفیت‌های فراوان گردشگری را برای این شهرستان فراهم آورده است و آنچه در این مقال بدان پرداخته می‌شود معرفی جاذبه‌های گردشگری این شهرستان بویژه برای اطلاع کسانی است که در تعطیلات نوروزی قصد سفر دارند.

ساوه وسیع‌ترین شهرستان استان مرکزی به شمار می‌رود. شهرستان ساوه از شمال به شهرستان زرندیه، از غرب به استان همدان، از جنوب به شهرستان‌های تفرش و کمیجان و از شرق به استان قم محدود می شود. این شهرستان با مرکزیت شهر ساوه در ارتفاع 995 متری از سطح دریا قرار گرفته و با مرکز استان 152 کیلومتر فاصله دارد .

شهرستان ساوه دارای دو بخش به نام های مرکزی و نوبران، سه شهر به نام های ساوه، غرق آباد و نوبران، هفت دهستان به نام های طراز ناهید، قره چای، نور علی بیگ، شاهسون کندی، آق کهریز، بیات و کوهپایه است .

گفته می شود که ساوه را باید از شهرها و دژهای مادی دانست. در کتب تاریخی و مسالک و ممالک بعد از اسلام به این شهر تحت عناوین جبال یا کوهستان یا عراق عجم اشارات فراوانی وجود دارد. منطقه آوه این شهرستان از نقاط مهم شیعی ایران بوده است و علماء و مشاهیر زیادی در زمان‌های مختلف از این منطقه برخاسته و در احیای مذهب شیعه جعفری تلاش و مجاهدت بسزایی داشته اند .

مغول‌ها در سال 617 هجری قمری ساوه را غارت کردند و کتابخانه عالی آن را که دارای آلات نجومی نیز بوده آتش زدند، اما پس از آن خواجه ظهیرالدین علی‌بن‌ملک شرف‌الدین ساوجی و فرزندش در قرن 8 ه.ق برج و باروی شهر را تکمیل کردند .

گویش مردم ساوه، فارسی با لهجه خاص ساوه ای و ترکی، در آوه است. پایه اقتصاد آنرا صنعت و کشاورزی تشکیل می دهد. این شهرستان به دلیل مجاورت با کویر و ارتفاعات کم دارای آب و هوای گرم و خشک است. میزان بارندگی شهرستان کم و بیشتر به صورت باران است.

شهرستان ساوه را بیشتر نقاط هموار و دشت تشکیل می دهد. این دشتها از جنوب شهر ساوه شروع و تا دشت بزرگ ساوه که گستره شهرهای غرق آباد، ساوه، شهرصنعتی، مأمونیه و زرند است امتداد دارد و دارای خاکی بسیار حاصلخیز و محل تولید بسیاری از محصولات باغی و کشاورزی است. ارتفاعات منطقه در غرب شهرستان متمرکز بوده و در شمال غرب شهر ساوه و غرب رازقان به حداکثر 2930متر می رسد .

سوغات ساوه را میوه هایی چون انار، طالبی، خربزه،خیار چنبر و مشتقات آنها و امروزه پسته، زیتون و زعفران و صنایع دستی از قبیل کوزه های سفالی و فرش دستباف تشکیل می دهد .

غذای محلی این شهرستان شامل ترخنه‌ها و دکو است و از شیرینی های محلی می توان به نان قندی (آرد، شکر، تخم مرغ، مواد افزودنی، شیرینی و مغز گردو) روح افزا (مغز بادام، مغز پسته و شکر)، نان پنجره ای و باسلوق اشاره کرد .

 ساوه با تمام ظرفیت هایش مانند بسیاری از نقاط استان مرکزی برای بسیاری از ایرانی‌ها ناشناخته و نادیده است. شگفتی هایی که گردشگر را مسافر دوران های مختلف تاریخ می‌کند، طبیعتی خاص و منحر به فرد که لذت ویژه‌ای را به بینندگانش هدیه می کند و البته بزرگترین شهرک صنعتی کشور را در خود دارد که دیدنش برای علاقه‌مندان به صنعت خالی از لطف نیست.

مسجد جامع ساوه از جمله مساجد اولیه ایران است که ساخت و تکمیل آن از قرون اولیه اسلام آغاز و تا دوره قاجار ادامه داشته است و به عنوان مجموعه‌ای از ویژگی‌های معماری اسلامی ایران در دوره‌های مختلف مورد توجه پژوهشگران است .

این مسجد نشان از تمدن و مدنیت ساوه از گذشته‌های دور دارد و قدمت هزار ساله آن بیانگر سبقه دیانت مردم این مرز و بوم است. بنایی که از جمله بناهای ارزشمند تاریخی و دینی در ایران‌زمین است و مردم ساوه به وجود آن افتخار می‌کنند.

به نظر می‌رسد مسجد اولیه بر بنای قدیم‌تری ساخته شده است به این معنی که از مصالح مسجد قدیمی‌تر یا بنای قدیمی‌تری مثل آتشکده در معماری مسجد شبستانی استفاده شده و کشف 17 لایه تاریخی در داخل گنبدخانه و فضای همجوار آن شاهدی برای این ادعاست .

این بنای تاریخی دینی اولین اثر تاریخی استان است که در فهرست آثار ملی کشور در دی ماه 1310 هجری شمسی به ثبت رسید .

کالبد فعلی بازار ساوه طبق مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی انجام گرفته، حداقل متعلق به دوران صفویه و بعد از آن است. بررسی سفرنامه‌ها و کتب تاریخی نشان می‌دهد که دست کم از قرن چهارم ه.ق در شهر ساوه بازار وجود داشته است .

در روزگاران کهن، بازار در حومه شمالی شهر واقع بوده و با گسترش شهر به تدریج در محور مرکزی شهر واقع می‌گیرد. محدوده باروی شهر و انتهای شمالی بازار در میان عموم اهالی ساوه "سر دروازه" خوانده می‌شد. راسته بازار با امتداد شمالی – جنوبی و با طول تقریبی 335 متر از هفت گذر غربی و پنج گذر شرقی تشکیل شده است، در طول سالیان گذشته بعضی از عناصر فضایی مانند حمام بازار تخریب شده و واحدهای تجاری جدید جایگزین آنها شده است .

در حال حاضر از عناصر اصلی بازار ساوه می‌توان به مسجد بازار، دالان حاج ملک و تیمچه نبوی‌زاده اشاره کرد.

پارک جنگلی شهید چمران ساوه به مساحت ۱۰۷ هکتار در ضلع جنوب غربی ساوه و در مجاورت جاده کمربندی همدان و در کنار شهرک حاج بلوک واقع شده، کاج تهران، گل ابریشم، اقاقیا، سرو خمره ای، سرو نقره ای، ارغوان، زبان گنجشک، توت، پسته، زیتون و عرعر از جمله گونه‌های درختان جنگلی این پارک هستند.

غازم‌آباد روستایی است از توابع بخش نوبران شهرستان ساوه، نام این روستا برگرفته از نوعی ابزار برای کندن سنگ های معدنی است. غازم به زبان اهالی محلی به معنای کندن و غازما، نوعی ابزار است که از کلنگ کوچکتر و از تیشه بزرگتر است. محصولات این روستا شامل انگور، سیب، هلو، آلو، گردو، بادام و غلات است. این روستا دارای چشم‌اندازهای زیبا و چشمه‌های آب گواراست که آنرا از سایر روستاهای دیگر متمایز کرده است. چهار امامزاده که از نوادگان امام موسی کاظم(ع) هستند نیز در این روستا دفن شده‌اند.

آبشار کوچک و فصلی هندس یا اندیس یکی از جاذبه های طبیعت‌گردی جنوب ساوه است که در تنگنای دره‌ای کوهستانی محصور شده است. منطقه باغستانی و کوچک هندیس فرصت مناسبی برای گذراندن تعطیلات نوروزی برای گردشگران در این منطقه است، چرا که این آبشار کوچک 15 متری در فصل بهار و بویژه فروردین ماه پر آب و زیبا است.

آبشار در ارتفاع 1316 متری از سطح دریا قرار دارد. روستای هندس و وفس که در شهرستان کمیجان واقع است، از مهمترین مراکز سبدبافی و حصیربافی بخش نوبران محسوب می‌شوند.

روستای آوه از که به شهر تبدیل شده است در 25 کیلومتری جنوب ساوه قرار دارد. این رشهر از جنوب به کوه قدمگاه و از غرب به کوه پلنگ محدود می‌شود. آب و هوایی گرم و خشک دارد و مردم آن به زبان ترکی صحبت می کنند.

پوشش گیاهی سرسبز و اقلیم قشلاقی، زیبایی خاصی خلق کرده و باعث جذب گردشگران بویژه در فصل بهار و پاییز شده است. کاروانسرای شاه عباسی و آب انبار بلور از بناهای تاریخی مربوط به دوره صفویه هستند که که در آوه واقع شده اند. تپه باستانی آوه با قدمت چند هزار ساله حدود 30 متر ارتفاع دارد و از دیگر آثار باستانی روستای آوه است. از صنایع دستی آوه می توان به قالی، قالیچه و جوراب پشمی و دستباف های زنان و دختران روستا اشاره کرد.

شاید یکی از مهمترین آثار شگفت انگیز معماری کشور در مناطق مرتفع و سخت گذر ایران در دوره باستان که تاکنون ناشناخته مانده قیز قلعه ساوه باشد.

عظمت بنا و فلسفه وجودی ساخت آن در این منطقه به حدی جالب است که می‌توان از آن به عنوان یکی از منابع مهم جذب گردشگر بین‌المللی به استان مرکزی و همچنین معرفی دستاوردهای معماری ملی و باستانی ایران قدیم یاد کرد.

قصر و دژ دفاعی قلعه دختر ساوه بر روی صخره بلندی مشرف به دشت ساوه بنا شده و از سه طرف شرق، غرب و جنوب بوسیله صخره‌های متعدد دیگری احاطه شده ‌است. از نمای شمالی قلعه سه قله صخره‌ای بلند مشاهده می‌شود که قصر و قلعه در انتهای قله‌ای که در وسط قرار گرفته ساخته شده، این قلعه از جاده ساوه به همدان و از تمامی دشت و شهر ساوه قابل رویت است.

در دو طرف صخره قیز قلعه دو رودخانه کوچک جاری است، رودخانه ضلع شرقی دائمی، اما رودخانه‌ای که در ضلع غربی قرار دارد، فصلی است.

قلعه از دو بخش اصلی دژ دفاعی و قصر تشکیل شده که در مجموع حدود سه هزار متر مربع مساحت دارد. برای رسیدن به قلعه می‌توان با وسیله نقلیه سواری تا پای دامنه صخره رفت و سپس مسافتی حدود 300 متر را باید پیاده طی کرد تا به دروازه اصلی ورود به قلعه رسید.

دروازه ورودی در ضلع ‌شرقی صخره قرار دارد که بعد از عبور از رودخانه کوچک، بقایای دیواره دروازه که از سنگ و ساروج ساخته شده است دیده می‌شود. تمامی دیوراه صخره به صورت پرتگاه است و هر نقطه‌ای که احساس می شده می‌توان از آن عبور کرد با سنگ و ساروج تا بالای صخره بسته شده است، به طوری که هیچ راه نفوذی از سه ضلع شمالی، شرقی و غربی به درون قلعه وجود ندارد.

گفته می شود که قلعه دختر ساوه نیایشگاهی برای عبادت و احترام به آب و ناهید در پیش از اسلام و قبل از خشکیدن دریاچه ساوه در دوره ساسانیان بوده است.

چشمه بالقلو یکی از چشمه‌های استان مرکزی است که در روستای بالقلو در جنوب شهر غرق‌آباد شهرستان ساوه قرار دارد و در مجاورت این چشمه بقعه امام زاده جای گرفته و فرصت طبیعت گردی را با طعم زیارت فراهم آورده است.

دبی آب این چشمه حدود 70 لیتر در ثانیه است و پس از خروج وارد یک حوضچه می شود، این حوضچه بسیار دیدنی است. این چشمه دارای مناظر بسیار دیدنی است و همه ساله در فصل بهار و تابستان پذیرای گردشگران بسیاری است .