۳۰ سال است رفتار ما متروکه شده
بعد از هشدارها، بررسی‌ها و پیگیری‌های دوستداران، کارشناسان و مسئولان میراث فرهنگی و حتی اعضای پایگاه سابق میراث فرهنگی "ثامن" در مشهد برای حفاظت از بافت تاریخی پیرامون حرم امام رضا (ع) و حتی «تصویب و ابلاغ ضوابط حریم حرم امام رضا (ع)» به عنوان ضوابطی که حریم و حریم منظری حرم امام رضا (ع) و بافت تاریخی مشهد را می‌تواند محافظت کند، حالا یکی از مشاوران رئیس جمهور با وجود این اتفاقات، رفتار مسئولان میراث فرهنگی را با این حوزه و آثار تاریخی‌اش قدیمی می‌داند!
اعتقادی که احیانا اگر به تخریب بناهای تاریخی به عنوان هویت و تاریخ کشور – به عنوان بهترین ظرفیت برای جذب گردشگر و درامدزائی در کشور – بپردازند، روش مناسب و درست رفتار با بناهای تاریخی است.
اکبر ترکان - مشاور رئیس جمهور در امور هماهنگی نوسازی بافت‌های فرسوده و ناپایدار شهری – بیش از ده روز پیش در بازدید از پروژه‌های بافت پیرامون حرم امام رضا (ع) اعلام کرد؛ «روش‌های کار در سازمان میراث فرهنگی کشور بسیار قدیمی است و روش اداره بناهای تاریخی باید تغییر کند. ۳۹ اثر مهم معماری در اطراف حرم وجود دارد که ثبت میراث فرهنگی شده است و بازسازی و نگهداری خواهند شد. بازسازی این بناها هزینه‌های زیادی دارد، اما به دلیل اینکه ارزش‌های معماری و تاریخی دارند و به نوعی هویت ما هستند، باید حفظ شوند.
"بروکراسی‌های میراث فرهنگی خفه‌کننده است." روش‌های کار در سازمان میراث فرهنگی کشور بسیار قدیمی است و دست‌وپای آنان را بسته است. سازمان میراث فرهنگی باید خود را از این قیدوبندها آزاد کند و روش اداره بناهای تاریخی را تغییر داده به صورت شرکت‌های گردشگری در آورد تا این آثار که خودشان توانایی خلق درآمد دارند، نگهداری و ماندگار شوند.»
در شرایطی ترکان این صحبت‌ها را نسبت به وضعیت میراث‌فرهنگی بخصوص در بافت تاریخی مشهد مطرح کرده است که با یک جست‌وجوی کوتاه در اینترنت، به لیست بلند بالایی از سمت‌ها و پست‌های وی در دستگاه‌های مختلف دولتی از ابتدای کارش تا امروز مواجه می‌شویم، استانداری ایلام و هرمزگان، وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، وزیر نفت و مشاور رئیس جمهور و دبیر شورای هماهنگی مناطق آزاد تجاری صنعتی و ویژه اقتصادی، سرپرست موقت سازمان فضایی ایران، شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور، معاونت امور بین‌الملل ریاست جمهوری و دبیرخانه جنبش عدم تعهد و در نهایت رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان از سال ۶۱ تا امروز در این لیست به چشم می‌خورند.
پست‌هایی که گاه نشان می‌دهد در برخی از آنها راه ارتباطی مناسبی با دستگاه‌های فرهنگی وجود داشته است. به خصوص وی در پست سازمان نظام مهندسی یا استانداری ایلام و هرمزگان قطعا با واژه‌هایی مانند میراث فرهنگی، بافت‌های تاریخی و ضوابط حفاظت از این بافت‌ها مواجه شده است. بنابراین به راحتی می‌توان گفت که با خواندن این صحبت‌ها به نقل از اکبرترکان، با علامت تعجبی بزرگ مواجه می‌شویم.
این علامت تعجب در صحبت‌های سیدمحمد بهشتی، رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری هم وجود دارد.
او نسبت به این صحبت‌ها نظری مخالف با ترکان دارد و معتقد است؛ قوانین و رفتاری که مردم و مسئولان با بافت‌ها و بناهای تاریخی در کشور دارند، قدیمی شده است نه رفتار میراث‌فرهنگی با این بناها.
قوانینِ رفتارِ مردم و مسئولان با بناهای تاریخی قدیمی شده
بهشتی می‌گوید: باید به این نکته دقت کرد که اصولا مباحث حفاظتی در حوزه میراث فرهنگی، بسیار تخصصی هستند. پس از کسانی‌که بیرون از این حوزه تخصصی قرار دارند توقعی نمی‌رود که با دقایق و ظرایف آن آشنا باشند. بنابراین بهتر این است که از اظهارنظر پرهیز کنند.
وی با بیان اینکه ضوابط و مقرراتِ حفاظتی یک امرِ ملی نیست بلکه مسئله‌ای جهانی است، اظهار می‌کند: اتفاقا ضوابط این حوزه، به روز است چون ما ناگزیر هستیم که تابع منشورها و ضوابط ایکوموس و یونسکو و دیگر نهادهای جهانی باشیم و به همین دلیل همه چیز در این حوزه دائم به روز رسانی می‌شود. آنچه به روز نیست قواعد و ضوابط طرح‌های شهری و ساخت و ساز در حریم آثار تاریخی است. اکنون بیش از ۳۰ سال است که دیگر در دنیا الگوی رفتاری‌ای که ما امروز در اطراف حرم رضوی انجام داده‌ایم، متروک شده است.
او با بیان اینکه اگر بخواهیم مطابق ضوابط و مقررات حفاظتی پذیرفته شده امروزِ جهانی عمل کنیم باید همه‌ی بافت تاریخی پیرامون حرم واجد ارزش تاریخی محسوب و در فهرست آثار ملی به ثبت می‌رسید، ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه تخریب‌های انجام شده در زمانی رخ داده‌اند که سازمان میراث فرهنگی آنقدر ضعیف بود و در حاشیه منظومه مدیریتی کشور قرار داشت، امکان چنین کاری را به این دستگاه نمی‌دادند.
وی می‌افزاید: اما از دوره‌های بعد و به خصوص پس از برنامه سوم، سازمان میراث فرهنگی در منظومه مدیریتی کشور موقعیت بهتر و مناسب‌تری به دست آورد و توانست برای مثال همه بافت تاریخی شهر میبد را ثبت ملی یا بافت تاریخی یزد را در فهرست میراث جهانی ثبت کند. اگر کل بافت حرم قبل از تخریب‌ها ثبت می‌شد، می‌توانستیم درباره جریان زندگی در اطراف آن بافت نیز تصمیمات بهتری بگیریم.
او با اشاره به اینکه تنها ما نبوده‌ایم که در قرن بیستم با چنین مسئله‌ای دست و پنجه نرم کرده‌ایم، گفت: مردم رُم، لندن و پاریس هم با این شرایط مواجه بوده‌اند. خوب است ببینیم آنها با بافت‌های تاریخی خود چه کرده‌اند، آنها هم در قرن بیست و یکم زندگی می‌کنند و بیشتر از ما در جریان تحولات جدید قرار دارند اما به شدت از بافت‌های تاریخی شهرهای خود مراقبت و حفاظت می‌کنند و کارهایی که ما در مشهد و دیگر شهرهای دارای بافت تاریخی کرده‌ایم را انجام نمی‌دهند.
رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در ادامه در مورد صحبت‌های مشاور رئیس جمهور در امور هماهنگی نوسازی بافت‌های فرسوده و ناپایدار شهری اظهار کرد: من حرف‌های آقای ترکان را نشنیده‌ام و بعید می‌دانم او چنین سخنانی گفته باشد، چون وی سال‌ها کار اجرایی کرده است، نمی‌تواند این قدر از ضوابط و مقررات حفاظت از آثار تاریخی بی‌خبر باشد. اما به هر حال این مطلب، حرفی غلط و نسنجیده است.
سه اصطلاحی که در بافت تاریخی دور باطل می‌زنند
وی با اشاره به اینکه مشکل بافت تاریخی مشهد ناشی از دور باطلی است که با اتکا به سه اصطلاح تکرار می‌شود،در مورد این اصطلاح‌ها گفت: اصطلاح "تراز صفر" در صحبت‌های مدیریت شهری و مسئولان استان به آن معناست که هر هزینه‌ای در بافت پیرامون حرم می‌شود از محل درآمد خودش باید باشد. البته معنا اینطور برداشت می‌شود، در صورتی که ظاهرا از روز اول مقصود از به کار بردن این اصطلاح چنین نبوده است.
بهشتی دومین اصطلاحی که به طور دائم تکرار می‌شود را اصطلاح "حقوق مکتسبه" می‌داند؛ به این معنی که «کسانی که توافقی با شهرداری کرده‌اند، دارای حقوقی شده‌اند و این حقوق حتما باید مراعات شود.»
رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری اصطلاح سوم را "اوراق قرضه" بیان می‌کند که برای تملک و ساخت وساز بخش‌هایی از محدوده اطراف حرم اوراق قرضه فروخته‌اند و باید سود ماهیانه به دارندگان این اوراق بپردازند و ادامه می‌دهد: بر این اساس برای تامین این مبلغ اقدام به ساخت و سازهای عظیم می‌شود.
وی این سه اصطلاح را به برهان‌های قاطعی تشبیه می‌کند که هر فکر سنجیده‌ای را زیر دست و پای خود له می‌کند.
بهشتی این سه اصطلاح را بهانه‌ای برای باطل کردن هر نوع نظر و فکر دیگری از سوی متولیان بیان می‌کند و می‌گوید: این در حالی است که با توجه به اهمیت بافت پیرامون حرم و وجود حرم امام رضا (ع) در این بافت، اساسا مفاهیمی مانند "تراز صفر" بی معنی است. چراکه باید در سطح ملی برای این «جا» هزینه کنیم. متمرکز کردن حقوق مکتسبه در این «جا» کاری اشتباه است، بلکه باید این حقوق مکتسبه را به نقاط دیگرِ شهر منتقل کنند.
او با اشاره به مطرح شدن بحث "اوراق قرضه" ادامه می‌دهد: تعجب می‌کنم که چطور جبران حیف و میل در موسسات اعتباری خصوصی را با پول خزانه مجاز می‌دانیم ولی در مورد اوراق قرضه اصلاً به دنبال راه حلی با اتکا به منابع عمومی نیستیم.
وی تاکید می‌کند: این سه موضوع سه رکن مخل حل و فصل مسائل بافت تاریخی پیرامون حرم است. اول باید این سه حل شود. اینها بحث‌های مدیریتی است نه بحث‌های تخصصی در حوزه شهرسازی. در صورت حل این سه عامل مخل می‌توان به تجدید نظر در طرح‌ها پرداخت.
اجازه افزایش ارتفاع هشت متری روی گنبد امام رضا را ندارند
رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری هر چند بالاتر بردن ارتفاع گنبد حرم امام رضا (ع) را به مسائل بافت تاریخی پیرامون این حرم مربوط نمی‌داند و آن را جدا از این بحث می‌داند، اما می‌گوید: این اقدام نیز اشتباه است. آنها قانونا موظف هستند تا ضوابط میراث فرهنگی را مراعات کنند و سازمان میراث فرهنگی نیز قانونا نمی‌تواند اجازه چنین کاری را به آنها بدهد.
