نقش مشارکت مردمی در تولد نهادهای اقتصادی،اجتماعی

سازه نیوز-سامان فرامرزی بابادی :یاری گری و مشارکت در ایران سابقه ای دارد ولی دوران سرزندگی و شکوفایی آن را می توان در روزگار مشروطه جستجو کرد و این روشنی و سرزندگی را وامدار روحیه واقع گرایی و دانش باوری روشن اندیشان و نیکخواهان آن دوران می باشد
یکی از این مشارکت های مهم، یاریگری در مشارکت مالی  و هم اندیشی برای رهایی از دور باطلی بود که سرنوشتی محتوم را برای اقتصاد بی سروسامان مملکت در آن دوران (دوران قاجاریه)رقم می زد.
روند وام گرفتن شاه از کشورهای روسیه و انگلیس عاملی بود که همواره اقتصاد شکننده آن روزگار ایران را به قهقرا می کشاند . و آنچه به شمار نمی آمد تهیدستان و فرودستان جامعه بودند. اما اینک مشروطه پیروز خانه ای برای مردم داشت تا با هم بازویی ، هم اندیشی و مشارکت مردم در کارها با پیروی از مجلس و قانون اساسی قدم در راه دستیابی به دست نیافتنی ها بگذارد. و این تهیدستان جامعه بودند که با یاری گری بزرگترین بنیادهای مالی ایران را شالوده ریزی نمودند
وقتی که در سیزده مرداد ماه سال 1285 خورشیدی/1906میلادی، مظفرالدین شاه فرمان حکومت مشروطه  را اعلام نمود ودر 17 شهریور ماه نظام نامه انتخابات مجلس شورای ملی تهیه وبه امضای شاه می رسد پیشنهاد تاسیس بانک ملی از سوی وکلای مخالف روند وام گرفتن از بانک های خارجی به سرپرستی معین التجار بوشهری عنوان می گردد.
در یازدهم صفر 1325 قمری روزنامه انجمن تبریز در شماره 59 خود خبر تشکیل بانک ملی را چاپ می کند که می توان آنرا فراخوانی برای بزرگترین مشارکت مردمی آن روزگار دانست . و در آن عنوان شده بود که این امر محقق نمی شود مگر با مشارکت، اتحاد و همت غیورانه ملت.
فرمان مشروطیت در 14 مرداد1295 خورشیدی حکایت ار آن داشت که حکومت، مشارکت تمام افراد را در اداره امور حق آنان می داند. در این فرمان به هر فرد ایرانی ، نظر به این اصل که هریک از افراد مملکت در تصویب و نظارت بر امور بسته به شان  و منزلت و مرتبه شان محق و سهیم اند.
اصل دوم قانون اساسی  مصوب همان سال با عبارت مجلس شورای ملی نماینده قاطبه اهالی مملکت ایران است که در امور معاش وسیاسی و طن خود مشارکت نمایند، بر همین موضوع تاکید کرده است.
پس از تشکیل مجلس شورای ملی، نخستسن گام برای تحقق حضور مردم  در اداره امور شهرها با تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی در سال 1296 برداشته شد. تشکیل این انجمن ها در اصول 29-90-93 متم قانون  اساسی  مشروطه پیش بینی شده بود و در آن منافع مخصوصه هر ایالت و ولایت ، شرایط و نحوه انتخاب اعضا ، صورت خرج و دخل ایالات شرح داده شد.
آنگونه که از وظایف انجمن ها ی ایالتی و ولایتی برداشت می شود ، پیش بینی شده بود که انواع مشارکت مردم، همانند مشارکت در مدیریت و تصمیم گیری، مشارکت مالی و همانند اینها تحقق یابد. با این قید که مشارکت در تصمیم گیری و مدیریت وجه غالب را داشته باشد. اما چون در عمل پیش بینی های قانون جامه عمل نپوشید ، این اقدام از دستیابی به اهداف خود بازماند
وظایف این انجمن ها نظارت بر اجرای قوانین و رسیدگی بر امور خاصه هر ایالت و ولایت و مصلحت اندیشی در اموری مانند امنیت و آبادانی محل بود و این قانون تا سال 1316 خورشیدی هیچگاه اجرا نشد . در این سال قانون تقسیمات کشوری و وظایف فرمانداران و استانداران ، قانون قبلی را لغو کرد و جانشین آن شد .این قانون تقسیمات جدیدی در کشور ایجاد کرد که قابل انطباق با قانون پیشین نبود به این دلیل که اجرای قانون پیشین در چارچوب تقسیمات نو مشکل بود
چهار سال بعد لایحه ای جدید با عنوان قوانین تشکیل شهرستان و استان تصویب شد. گرچه این قوانین هیچگاه اجرا نشدند ولی زمینه های مساعدی پیش آوردند که در سالهای بعد تشکیلاتی پیش بینی شود که بطور نسبی مشارکت مردم نیز در آنها در نظر گرفته شود.
پس از آن انجمن های بلدی آغازگر مشارکت مردم در اداره امور شهرها بودند. هدف قانون گذاران نخستین مجلس شورای ملی نیز آن بود که با ایجاد مدیریت شهری نوین در ایران و ایجاد انجمن های بلدی شهروندان را در اداره امور شهرها ی خود مشارکت دهند از این رو نخستین قانون مدون مربوط به مدیریت شهری نوین در ایران با عنوان کانون بلدیه در سال 1292 در مجلس تصویب شد که شامل 5 فصل و 109 ماده بود که حکم به تاسیس بلدیه در شهرها می کرد.
متاسفانه قانون بلدیه در اجرا شکست خورد  که دلیل اصلی آن نبود تناسب میان این قانون با ویژگی های جامعه بود . بی سوادی توده مردم  و ناآگاهی آنها از حقوق  و وظایف خویش در کنار نفوذ قدرتمندان محلی و بی تجربگی کارگذاران دولت در تحقق قانون بلدیه نیز از عوامل شکست آنها بود.
با به قدرت رسیدن رضا شاه در سال 1304 خورشیدی، جامعه ایران دچار دگر گونی های بسیاری گردید ولی متاسفانه در این دوران خود کامگی های سیاسی ، فرصت مشارکت در اداره امور شهرها را از مردم ستاند به گونه ای که تا سال 1309 نه مردم در مصارف محلی دخالت داشتند  و نه وظایف شهرداری ها مشخص و روشن بود. . در این سال برای شرکت دادن مردم در اداره شهرها به ترتیب قانون بلدیه و آیین نامه مربوطه تصویب شد. طبق این قانون بلدیه ها فاقد اختیار و استقلال بودند و مردم محل در چگونگی انجام امور محل خود دخالت نداشتند و زمینه های مشارکت مردمی کمرنگ تر شده بود
پس از سقوط رضا شاه در شهریور 1320 و آغاز دوران جدید در تاریخ ایران در سال 1329، قانون تشکیل شهرداری، انجمن شهر و قصبات به تصویب مجلس رسید و قوانین گذشته را ملغی کرد. در این قانون از شهرداری به جای بلدیه و از انجمن شهر به جای انجمن بلدی نام برده شد که تفاوت های چشم گیری در این قانون به چشم می خورد.
پس از این قانون لایحه قانونی شهرداری سه  سال بعد در سال 1331 و قانون جدید شهرداری در سال 1334 به تصویب کمیسیون مشترک دو مجلس سنا و شورای ملی رسید.
با مقایسه علل شکست انجمن های شهر و عدم تحقق انجمن های بلدی نشان می دهد که با وجود نزدیک به نیم قرن فاصله میان این دو قانون ، عامل اصلی شکست عدم مشارکت مردم در اداره شهرهاست.
بار دیگر در سال 1345 با تغییراتی در قانون شهرداری ها ، از اختیارات وزارت کشور به عنوان تنها نماد صالح برای انحلال انجمن های شهر کاسته و انتخاب شهردار ها نیز به عهده انجمن های شهر گذارده شد.
در مجموع خود کامگی نظام سیاسی ، بی اطلاعی و نا آگاهی مردم سبب شد انجمن های شهر که می توانند ابزار مشارکت مردم در اداره امور شهر ها باشند ، با شکست روبرو شوند
پس از انقلاب اسلامی مشارکت در اداره امور شهر ها رنگ و بویی تازه گرفت. بگونه ای که در قانون اساسی  جمهوری اسلامی ایران در اصول106و105و103و102و101و100و7و3در باره شورا ها بحث شده است
و مجلس شورای اسلامی با تصویب قانون تشکیلات  شورا های اسلامی (آذر 1361) طرز تشکیل، حدود اختیارت و وظایف شوراهای اسلامی کشور را مشخص کرده است.
که می توان آن را در چهار دسته امور مشورتی، نظارتی،برنامه ریزی و اجرایی تقسیم بندی نمودکه هدف نهایی شوراهای اسلامی اجرای سیاست عدم تمرکز،سپردن کارهای عمرانی،اقتصادی،رفاهی به خود مردم،سرعت بخشیدن به جریان امور،رفع تبعیض،نظارت اجتماعی،تکمیل کار دستگاه های دولتی، هدایت و رهبری برنامه های محلی ، آگاه کردان مردم و بالا بردن توان دولت می باشد.
مهندس سامان فرامرزی بابادی-کارشناس شهرداری اهواز-عضو سازمان نظام مهندسی استان خوزستان

---