مسابقات ایرانی و مشکلات ناتمام
پس از گذشت نزدیک به ۸۰ سال از تجربه ی برگزاری مسابقات در ایران معاصر، آیا وقت آن نرسیده تا جامعه ی معماری ایران با اجماع قوانین تدوین شده و استقاده از تجربیات به دست آمده تا به امروز در راه ایجاد نهادی مستقل و با هدف نظارت دایمی بر مسابقات معماری کشور تحت نام دبیرخانه ی دایمی مسابقات معماری ایران گام بردارند؟
مسابقات معماری از دیروز تا امروز
آنی دیلارد: «سرآغاز خرد، سقفی بالای سرتان است.»۱
انسان اولیه پیش از تفکر به زبان و پیش از هر تلاشی برای زیستن و به دنبال آن ایجاد فرهنگ به فکر سقفی برای زندگی بوده است. معماری اولین هنر انسان است و این اولین هنر برای رسیدن به تعالی و بهترین نمود برای ارایه ی خود روش های متفاوتی را در طول قرون متمادی سنجیده و تجربه کرده است.
به نظر می رسد یکی از اصیل ترین این روش ها درجوامع گوناگون ایجاد رقابت برای رسیدن به بهترین جواب معمارانه است. به استناد مقاله ای که در سال ۱۹۲۶٫م در مجله ی ریبا۲ به چاپ رسید، اولین مسابقه ی مکتوب معماری قدمتی ۲۵۰۰ ساله دارد، در این رقابت که در سال ۴۴۸ قبل از میلاد برای ساخت بنای یادبود جنگ برگزار شد، آثار رسیده در معرض بازدید عموم قرار گرفت و مردم به عنوان داور مسابقه درباره ی آثار نظر دادند. طی سده های بعدی تا شروع عصر نوین مسابقات متعددی درطول تاریخ در کشور های مختلف ثبت شده است.
با ظهور انقلاب صنعتی و در پی آن رشد سریع شهرنشینی، شکل گیری مدارس معماری جدید و تغییر ساختار سنتی آموزش معماری و افزایش تعداد فارغ التحصیلان، رقابت های معماری نیز به خصوص از قرن نوزدهم وارد دوره ی نوینی شدند، مسابقات مهمی در این دوره آغازگر موج جدیدی از رقابت در معماری شدند که مسابقه ساختمان مجلس انگلستان که در سال ۱۸۳۵ انجام شد از این جمله بود، در این مسابقه ۹۸ طرح به رقابت پرداختند.
در این سده جوامع گوناگون پس از تجربه اندوزی در انجام مسابقات معماری اکنون به فکر ایجاد قوانین و سازوکاری مناسب برای روند برگزاری این نوع مسابقات افتادند. موسسه ی معماران بریتانیا۳ در سال ۱۸۳۹ اولین مجموعه از قوانین در مورد مسابقات را نگاشت، کشور های بعدی نظیر آلمان (۱۸۶۷)، هلند(۱۸۶۷)، ایالات متحده (۱۸۷۰) و فرانسه (؟) یکی پس از دیگری اقدام به انتشار و معرفی قوانین مسابقات معماری کردند و این مساله باعث رونق بیش از پیش در روند این نوع مسابقات در این کشورها چه از لحاظ کمی و چه از لحاظ کیفی به خصوص در ساخت بناهای ماندگار شد، به طور مثال در قرن ۱۹ در انگلستان و ایرلند بیش از ۵۰۰ رقابت در پنج دهه برگزار شد که ۳۶۲ مورد آن تنها در لندن بوده است.
با شروع قرن بیستم مسابقات معماری نقش موثرتری جهت تشویق معماران به رقابت با یکدیگر ایجاد کرد و گام به گام به ابزاری بهینه برای پویایی کیفیت معمارانه مبدل شد که مسابقه ی قصر صلح در لاهه در سال ۱۹۰۵ م.، مسابقه ی تریبون تاور۴ در سال ۱۹۲۲م. با ۲۶۰ طرح ارسال شده و یا مسابقه بنای یادمان جنگ در سیدنی۵ در سال ۱۹۲۹م. با ۱۱۷ طرح مورد رقابت و مسابقه ی مرکز فرهنگی ژرژ پمپیدو۶ در سال ۱۹۷۱ با ۶۸۱ طرح مورد رقابت از آن جمله بودند.
در قرن بیست و یکم مسابقات معماری با رشدی چشمگیر همراه بوده است، مسابقات متعدد در سراسر جهان که موضوعات مختلفی از جمله پروژه های شهری، فضاهای عمومی، بناها و فضاهای داخلی ساختمان ها را در بر می گیرند، از جمله این مسابقات می توان به مسابقه ی پایانه ی دریایی بندر یوکوهاما اشاره کرد؛ در این مسابقه ۶۶۰ پروژه از ۶۳ کشور جهان به رقابت پرداختند که در نهایت طرح مشترک فرشید موسوی و آلخاندرو زایرپولو به عنوان برنده اعلام شد و یا مسابقه ی برج های مرکز تجارت جهانی نیویورک که در سال۲۰۰۲برگزار شد.
به طور کلی امروزه نقش فرهنگی معماری، هزینه ی بالای ساخت بنا و همچنین مسایل زیباشناختی همگی اهمیت دقت در فرآیند برگزاری مسابقات معماری را دوچندان می کنند.
«دانلین لیندون» معمار و منتقد امریکایی معتقد است: «این نتیجه نهایی و خودِ مسابقه نیست که نظام مسابقات را هیجان آور می‌سازد، هرچند اجازه دادن به استعدادهای نو به خودی خود خوب است، اما تلاش نظام مند برای ارتقای درک ما از آن‌چه می‌تواند معماری باشد، و نیز ترکیب اجزایی که این راه را می‌سازند نکته قابل توجه و اصلی است.»
سازمان دهی مسابقات معماری
تجربه ی فرانسه درایجاد سازمانی مستقل در خصوص مسابقات معماری
قیاس از دیرباز راه شناخت بشر در مورد پدیده های پیش رو بوده است. به نظر می رسد برای آشنایی بیشتر با روند سازمان دهی مسابقات معماری در جوامع دیگر بررسی تجربیات کشورهای پیشرو راهگشا خواهد بود . از آنجا که فرانسه جزو معدود کشورهای اروپایی است که در آن بنابر قانون مصوب برای احداث هر بنای عمومی که هزینه ساخت آن از مقدار مشخص فراتر‌رود، باید مسابقه ای برگزار شود این کشور نمونه و مدل خوبی ازروند برگزاری مسابقات را ارایه می دهد.
طی ۲۰ سال اخیردر فرانسه، تشویق معماران به رقابت با یکدیگر در مسابقات معماری یکی از ابزارهای اصلی برای زنده نگه داشتن کیفیت معمارانه بوده است، البته به صورت طبیعی مدل فرانسوی مذکور در جامعه ی ایران قابل اجرا به صورت بند به بند نیست و تفاوت های بسیاری از قبیل نوع سرمایه گذاری در پروژه های عمومی و خصوصی و تقسیم جامعه ی معماران به دو گروه عمده ی مشاوران و دفاتر معماری در ایران وجود دارد که قابل چشم پوشی نیستند ، اما وجود نهادی مستقل برای سازمان دهی مسابقات در این کشور می تواند راهکاری قابل توجه و مفید برای جوامع دیگر باشد.
قوانین حاکم بر برگزاری و مدیریت مسابقات در این کشور را نهادی ملی تحت عنوان «هیئت اداری برای ارتقای کیفی ساختمان‌های عمومی» تعیین می‌کند. مورد مهم و تاثیر گذار در قوانین این هیئت اداری که از پشتوانه ی مالی و قانونی دولت فرانسه نیز برخورار است تاکید بر برخی اصول مطرح شده است که ازجمله آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- بررسی فهرست از پیش تایید شده ی معماران و ساختمان هایی که قبلا بنا بر دلایل مختلف توقیف و یا مشمول جریمه شده اند باید اولین مرحله در انتخاب شرکت کنندگان مسابقات باشد.
- در مرحله ی برنامه ریزی فیزیکی بنا حضور کاربران و نظرات آنها امری بسیار اساسی و حتمی است.
- مطالعات اولیه برنامه ی جامع که شامل مصاحبه با کاربران می شود باید نظرات آنها را در حوزه ی خواسته های کاربر از بنا و خدمتی که بنا قرار است ارایه دهد صورت جویا شود.
- هزینه ی ساخت و نگهداری ساختمان باید در طرح ارایه شده مشخص شده باشد.
- همه ی مسابقات باد با تعریف برنامه ای جامع که تمامی مراحل مطالعات برامه ریزی را طی کرده آغاز شوند، این برنامه حکم سند مرجع را برای شرکت کنندگان خواهد داشت.
- در صورتی که قوانین برنامه ی جامع تایید شده که منحصرا برای مسابقه ای خاص تدوین می شود با قوانین عمومی هیئیت اداری مغایرت داشته باشند مالک تصمیم گیری برنامه ی تدوین شده است.
در فرانسه، قانون مشتریان را متعهد می کند تا هزینه مطالعاتی که تیم منتخب متقبل شده را بپردازند و البته در فرایندی مطلوب،کارفرمایان مسابقاتی محدودتر و تعریف شده‌تر برگزار می کنند تا تعداد شرکت‌کننده‌ها کمتر باشد و البته روند مثبت پروژه های معماری دراین کشور گویای موفقیت قوانین وضع شده است و بخش زیادی از کار دفاتر معماری، شرکت در همین مسابقات است و البته عامل بازدارنده ای مثل رکود اقتصادی سالهای اخیر عاملی خارج ازکنترل و دسترس نهاد برگزاری است و این مساله در ۴ سال اخیر باعث افت محسوس تعداد مسابقات معماری شده است.
البته در کنار نکته های مثبت برگزاری مسابقات در فرانسه توجه بیش از حد آنها به قیمت و هزینه ی پروژه های ارایه شده در اعلام برنده از سوی برخی معماران از جمله ماسیمو ویگنلی۷ اغلب مورد انتفاد بوده است او معتقد است توجه تا این حد و ریزبینی در مورد هزینه ها به هیچ وجه متضمن کیفیت نیست. این در حالی است که نگاه به مسابقات معماری در ایالات متحده دچار این ریزبینی در قیمت ها نیست و قیمت های نزدیک به هم امتیاز مشابهی در تصمیم گیری نهایی دریافت می کنند.
سازمان دهی مسابقات معماری در ایران
پس از پایان جنگ ۸ ساله در ایران، جامعه ی معماری شاهد رونق مسابقات و افزایش چشمگیر تعداد مسابقات بود واین امر نیاز به وجود قوانین مدون و هدفمند را بیش از پیش نمایان کرده بود. برای نخستین بار در ایران در سال ۱۳۷۶ پیش نویس پیشنهادی آیین نامه و مقررات برگزاری مسابقات معماری توسط وزارت مسکن و شهرسازی تهیه شد.
پیش نویس پیشنهادی در ۱۲ فصل تدوین شده است، فصل اول آن به تعاریف اختصاص یافته و توضیخاتی در مورد انواع مسابقات معماری، برگزارکننده و مشاور حرفه ای، شرکت کننده و داوران داده شده، فصل بعدی به آگهی مسابقات پرداخته و در فصل سوم به برنامه ی مسابقات معماری توجه شده، فصل های چهارم و پنجم بسط گسترده تری از تعاریف برگزارکننده و مشاور حرفه ای ارایه می کنند و فصل ششم شرایط ونحوه ی شرکت در مسابقات را توضیح داده است. چگونگی ارائه طرح ها و مدارک مورد درخواست موضوع فصل هفتم است و فصل های هشتم و نهم به هیت داوران و روال کار داوری توجه دارد و سه فصل پایانی مربوط به جوایز و انتشار نتایج و استرداد کارهاست.
از جمله مسابقات مهم بعد از تهیه ی پیش نویس مذکور می توان به مسابقه ی ساختمان استانداری گلستان(۱۳۷۷)، طرح توسعه ی جنوبی حرم حضرت معصومه در قم(۱۳۷۷) و مسابقه طراحی ساختمان مرکزی دفتر همکاری های فناوری ریاست جمهوری (۱۳۸۰) اشاره کرد که در مورد دو مسابقه ی نخست با توجه به اینکه کارفرما و برگزارکننده سازمان مجری ساختمان ها و تاسیسات دولتی و عمومی از سازمان های زیرمجموعه ی وزارت مسکن و شهرسازی بود پیش نویس مورد توجه برگزارکنندگان قرار گرفت و برای نخستین بار مسابقات معماری در ایران صاحب مرجعی قانونی و اجرایی شد.
۵ سال بعد یعنی در سال ۱۳۸۱ شمسی آیین نامه ای توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی به منظور برگزاری هر چه بهتر مسابقات معماری و دستیابی به اهداف تعیین شده ی این نهاد مصوب گردید که مشتمل بر ۵ فصل کلی است، در بخشی از این آیین نامه در خصوص اهداف تصویب آن آورده شده است: « از اهداف اصلی برگزاری مسابقات معماری می توان به این موارد اشاره کرد: دست یابی به طرح های بهتر و کیفیت برتر از راه حل های متعارف، گسترش مرزهای دانش معماری،تشویق استعدادها، ابداعات و ابتکارت، توزیع دموکراتیک کار با اهرم مسابقه دامن زدن به رقابت سالم حرفه ای، فرصتی برای شناسایی معماران و طراحان خلاق، ارزیابی توان معماری کشور و شناسایی جایگاه آن در مقیاس جهانی در مقاطع زمانی گوناگون.»
با مقایسه ی تطبیقی این آیین نامه و پیش نویس مصوب وزارت مسکن و شهرسازی در موارد بسیاری همپوشانی قوانین مطرح شده مشخص است اما در مواردی از قبیل: میزان مبلغ نام نویسی، چاپ آگهی، تعامل و همکاری مشاور حرفه ای با برگزارکنندگان که در آیین نامه ی پیشین تعریف و توضیح داده شده اند عدم توجه کافی مشهود است.
از نقاط قوت آیین نامه ی مصوب سال ۱۳۸۱ می توان به توجه خاص درحوزه ی مدیریت مسابقه اشاره کرد که در آیین نامه ی پیشین کمتر مورد توجه بوده است، این آیین نامه با تعریف جایگاه مدیر مسابقه آن را واسطه ای بین برگزارکننده و مشاوران حرفه ای می داند.
درست در سال۱۳۸۱ و در یک فرآیند موازی راهنمای برگزاری مسابقات معماری و شهرسازی توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی۸ وقت منتشر شد، این آیین نامه که در ۱۵ فصل تهیه شده در حقیقت نشریه ی شماره ۲۴۰ معاونت فنی سازمان مدیریت و برنامه ریزی است و همانطورکه در ابتدای این نشریه ذکرشده، راهنمای برگزاری مسابقات مربوط به بخشنامه ی سازمان مدیریت در سال ۱۳۸۰ است.
راهنمای مذکور جز در مواردی خاص از قبیل عدم اشاره به شرکت تمام ملیت ها در مسابقات بین المللی، کمبود ها و یا نکاتی در خصوص اعتراض شرکت کنندگان و نحوه ی رسیدگی به شکایت ها جامعیت خاصی نسبت به آیین نامه های پیشین ارایه نمی کند و در بهترین حالت با کنار هم قرار دادن دو آیین نامه ی آخر می توان جامع ترین وضعیت را برای قوانین مسابقات معماری متصور شد.
اما روند برگزاری مسابقات معماری طی سال های اخیر در ایران حاکی از عدم استفاده و بهرمندی مناسب از آیین نامه ها و راهنماهای مصوب سه گانه است، گواه این موضوع نیز افزایش تعداد مسابقات ناموفق در بازه ی زمانی پس از انتشار آخرین راهنماها در این زمینه است (اسلامی ،سلیمانی، سید غلامرضا،محمد رضا، ۱۳۹۱) در حالی که با نگاه به قوانین مندرج مشخص می شود، مشکلات اجرایی مسابقات پیش بینی و برای آن ها راه حل مناسب پیشنهاد داده شده است.
برای عدم برقراری ارتباط مناسب تصویب تا اجرای آیین نامه ها دلایل بسیاری مفروض است اما از جمله دلایلی که به خود آیین نامه مربوط می شود، عدم الزام اجرایی نهاد قانونگذار در استفاده از قوانین مصوب و عدم تعیین مخاطب برای بخش نامه ی مذکور است، به طوری که که در بخش نامه ی سازمان مدیریت و برنامه ریزی آورده شده هیچ گونه الزامی برای دستگاه های اجرایی و برگزارکنندگان برای اجرای آیین نامه وجود ندارد و حتی در بخشی از این آیین نامه که در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۸۰ ابلاغ شده آورده شده : «دستگاه های اجرایی، مشاوران و عوامل دیگر، می توانند از این نشریه به عنوان راهنما استفاده نمایند و در صورتی که روش ها، دستورالعمل ها و راهنماهای بهتردر اختیار داشته باشند، رعایت مفاد این نشریه الزامی نیست.»
آمارها حاکی از آن است که این روند نامطلوب سازمان دهی و اجرای مسابقات پس از گذشت چند دهه باعث دلسردی بسیاری از مهندسان مشاور و دفاتر معماری شده و نتیجه، حضور کم رنگ آنها در مسابقات بوده است.
ایرج کلانتری از معمارانی که هم در جایگاه شرکت کننده و هم در سمت داور نقش تعیین کننده ای در مسابقات معماری سال های اخیر داشته است در گفتگویی به روش دلفی پیرامون این مساله نظر خود را این چنین بیان کرد : «یک قدرت مالی و یک قدرت سیاسی با هم همراه می شوند و طرحی را با توجه به امکانات دو طرف تعریف می کنند و به جریان اجرا می اندازند این فرآیند به حدی طولانی و دارای مراحل عجیب است که در این خلال دو اتفاق مهم رخ می دهد یکی این که دیگر تقاضای قبلی که در زُمان خود مطرح بوده کمرنگ شده و دوم اینکه مدیریت بخش های مربوطه تغییر کرده و در اکثر موارد مدیریت جدید علاقه ای به ادامه ی طرح ندارد، بنابراین از دیدگاه من مهم ترین دلیل عدم موفقیت مسابقات در ایران نداشتن ثبات و پایداری مدیریتی در بازه ی شروع تا خاتمه ی درست اجرای یک مسابقه است.»
شرایط وجودی دبیرخانه ی دایمی مسابقات معماری ایران
بنا برمستندات پژوهش انجام شده در موسسه ی فرهنگی – پژوهشی بنامید، تعداد مسابقات رسمی معماری در ایران در دوره ی پس از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ بدون احتساب مسابقات دانشجویی و یا مسابقات مفهومی، بالغ بر ۱۵۰ مسابقه می باشد.
این مسابقات شامل مسابقات آزاد ملی، آزاد بین المللی، محدود و دعوتی است که در این بین مسابقات مهمی به چشم می خورندکه مرور برخی از آنها می تواند مفید باشد، از جمله مسابقات مهم دهه ی ۶۰ می توان به مسابقه ی مصلی تهران (۱۳۶۱- ۱۳۶۹)، مجتمع خوابگاهی دانشگاه علم و صنعت (۱۳۶۲) و آموزشکده های پیرا پزشکی(۱۳۶۲)اشاره کرد.
در دهه ی پس از اتمام جنگ ۸ ساله که تعداد مسابقات افزایش چشم گیری را تجربه کرد، مسابقاتی نظیر موزه مرکزاسناد ریاست جمهوری رفسنجان (۱۳۷۳) فرهنگستان های هنر ایران(۱۳۷۳)، کتابخانه ی ملی(۱۳۷۴)، کانون وکلای دادگستری (۱۳۷۴)، هتل۵ ستاره بین المللی اصفهان(۱۳۷۴)، موزه ی بزرگ تاریخ خراسان(۱۳۷۴)، سینما آزادی(۱۳۷۶)، طرح توسعه جنوبی حرم مطهر حضرت معصومه در قم(۱۳۷۷)برگزار شد، همچنین مسابقاتی نظیر ساختمان دفتر همکاری های فناوری ریاست جمهوری(۱۳۸۰)، ساختمان مرکزی صنعت نفت(۱۳۸۱)، مجموعه ی تجاری- مسکونی آتی سنتر(۱۳۸۳) باغ کتاب تهران(۱۳۸۳)، مرکز تجارت جهانی فرش تبریز (۱۳۸۵)و مسابقه ی فاز ۲ برج میلاد تهران (۱۳۹۰) از جمله ی مسابقات تاثیرگذار در سالهای اخیر بوده اند.
با بررسی تجربه ایران در سال های اخیر و با توجه به تلاش انجام شده برای مدون و مشخص ساختن فرایند برگزاری مسابقات و همچینین تدوین سه آیین نامه مجزا و عدم تاثیرگذاری مناسب و چشمگیر به نظر می رسد فارغ از مباحث قانونی، مشکلات برگزاری مسابقات، بیشتر معطوف به نهاد های نظارتی و اجرایی هستند و با توجه به مسایل مطرح شده، اکنون بیش از پیش خلاء وجود یک ارگان مستقل با اهرم های مشخص قانونی و عملیاتی احساس می شود. سازمانی که مشخصا با دغدغه امر معماری مسیر انجام این گونه رقابت ها را از آغاز تا انجام زیر ذره بین کارشناسانه ی خود قرار دهد و همچنین توجه به آسیب شناسی مسابقات انجام شده تا به امروز به خصوص دردو حوزه برگزارکنندگان و داوران می تواند درصد بیشتری از توجه و تاثیرگذاری را به همراه داشته باشد و این خود می تواند شروعی باشد برای بیان راه حل های آلترناتیو در خصوص معضلات مسابقات معماری در ایران.
درآیین نامه ی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی به دو نهاد اجرایی اشاره شده که یکی از آنها "دبیرخانه دائمی مسابقات معماری و شهرسازی" است که در تعریف این دبیرخانه آمده: «دبیرخانه‌ای است که برای رسیدگی به امور مسابقات معماری و شهرسازی و نظارت بر آنها تشکیل می‌شود» و نهاد دیگر "هیئت رسیدگی به اختلافات مسابقات معماری و شهرسازی" که در آیین نامه این گونه تعریف شده است: «هیئتی است که حکمیت نهایی را در اختلافات احتمالی میان برگزارکننده و شرکت‌کننده بر عهده دارد.»
وجود یک نهاد مستقل در خصوص برگزاری مسابقات معماری به هیچ وجه به معنی برخورد یکسان و مشابه با تمام موضوعات مورد رقابت نیست بلکه به معنی ایجاد دبیرخانه ای دایمی با هدف ایجاد نظام فنی، اجرایی یکسان در خصوص تدوین قواعد پروژه های مورد رقابت در خصوص: تعیین منابع مالی، انتخاب مشاوران، برگزاری مناقصات و نظارت بر روند رقابت و همچنین مدیریت بخش انتهایی مسابقات اعم از تحویل کارها، روند داوری، امتیاز ها و جوایز است. لازم به ذکر است در ادامه نوشتار دبیرخانه ی دایمی مسابقات معماری ایران به اختصار دبیرخانه دایمی نامیده خواهد شد.
ازجمله اهداف دبیرخانه دایمی می تواند، ایجاد بستری برای گفتمانی اصولی و منطقی بین شرکت کنندگان و داوران پیش و پس از مسابقات معماری که این امرنه تنها از جهت شفاف سازی روند قضاوت مفید خواهد بود بلکه مسابقات را به فضایی آموزشی با هدف ارتقای سطح معماران جوان و حتی با تجربه تبدیل خواهد کرد.
«دبیرخانه ی دایمی مسابقات معماری کمک می‌کند تا افراد درکی واقعی از پروژه داشته باشند، و از طراحان می‌خواهد تا با استفاده از آرایه‌های فنی لازم به دیدی واقعی از شرایط طرح نایل آیند. مسابقات معماری فی نفسه برتری ای نسبت به نظام‌های دیگر ندارند. اما بهتر است بخشی از یک برنامه آموزشی به دقت طراحی و برنامه‌ریزی شده باشند تا موجب ارتقای سطح دانش جمعی شوند.»
به نظر می رسد در اصول پیشنهادی برای تشکیل دبیرخانه ی مذکور، توجه به دو حوزه ی بناهای عمومی و خصوصی به صورت دو دپارتمان مجزا می تواند به تعیین اصول کارآمدتر در دو حیط کمک شایانی داشته باشد، به عبارت دیگر دبیرخانه ی دایمی روی هر دو دسته ی بناهای عمومی که با بودجه ی دولتی ساخته می شوند و بناهایی که با بودجه ی بخش خصوصی احداث می شوند و وارد فرآیند برگزاری مسابقه می شوند نظارت مستقیم و هدفمند خود را خواهد داشت.
البته آمارها نشان می دهد در ۵ سال اخیر، تعداد مسابقات با سرمایه گذاری بخش خصوصی در ایران رو به افزایش بوده است و با توجه به این موضوع دپارتمان مجزای بناهایی که با سرمایه های غیر دولتی ساخته شوند می تواند علاوه بر نظام مند کردن این نوع مسابقات از تبدیل مسابقات این چنینی به فرآیندی تشریفاتی و صرفا تبلیغاتی برای حامیان مالی جلوگیری کند و با مدیریت روند برگزاری، پاسخگوی منافع تمامی حوزه های درگیر درمسابقه باشد.
وجود دبیرخانه ی دایمی برای مسابقات معماری در ایران همچنین می تواند نگاه به مسابقات را از نگاهی صرفا قیمتی و با قضاوت روی هزینه ی تمام شده ی بنا در مناقصات را به سمت نگاهی کیفی سوق دهد تا از این رهگذر از زدو بند های معمول در خصوص آگاهی از قیمت های ارایه شده توسط رقبا و ... جلوگیری شود که این امر مستلزم شکل گیری نهاد مذکور در بستری قانونی و با حمایت دستگاه های اجرایی و قضایی کشور است.
از دیگر موضوعات مورد توجه نهاد مورد اشاره می تواند توجه به حقوق شهروندان و کاربران بناهای مورد مسابقه باشد به گونه ای که قبل از هراقدامی در خصوص برگزاری مسابقه، طرح اولیه و موضوع مورد بررسی تیم برگزارکننده قرار گیرد و ازلحاظ عدم تداخل با حقوق اجتماعی کاربران تایید شود.
همچنین در خصوص عضوگیری، توجه به استقلال نظری اشخاص موضوع مهم و مورد توجه ای است به طوری که مناسب تر است تا روند داوری آثاری که در مسابقه شرکت کرده اند مستقل از روند حرفه ای و جاری معماری در کشور و به صورت نهادی جداگانه مورد توجه باشد و با نگاهی فراجناحی و فرا شخصیتی داوری آثار را بر عهده بگیرند تا از تاثیر روابط شخصی و گروهی بر قضاوت کاسته شود.
اگر هنرستان دخترانه ی تهران (۱۳۱۴-۱۳۱۷) اثر وارطان هوانسیان را که حاصل برگزاری یک مسابقه در سال ۱۳۱۴بود را مبدا مسابقات مدون و مستند معاصر ایران قلمداد کنیم (د لازاریان ،۱۳۸۲) اکنون و پس از گذشت نزدیک به ۸۰ سال از تجربه ی برگزاری مسابقات در ایران معاصر، آیا وقت آن نرسیده تا جامعه ی معماری ایران با اجماع قوانین تدوین شده و استقاده از تجربیات به دست آمده تا به امروز در راه ایجاد نهادی مستقل و با هدف نظارت دایمی بر مسابقات معماری کشور تحت نام دبیرخانه ی دایمی مسابقات معماری ایران گام بردارند؟ و با این اقدام بخش عمده ای ازمشکلات جامعه ی معماری ایران که معطوف به برگزاری مسابقات معماری است را برطرف سازند؟
پانوشت ها
۱-Dillard ,Annie, (1989) The writing life, Harper & Row
۲ -RIBA Journal (1926),The Magazine of the Royal Institute of British Architects
۳ - RIBA RIBA Royal Institute of British Architects
۴ - Tribune Tower
۵ - ANZAC War Memorial
۶ -Centre Georges Pompidou
۷ -Massimo Vignelli
۸- این سازمان که در سال ۱۳۲۷ و با نام سازمان برنامه تاسیس شده بود در سال۱۳۸۶ با دستور رییس جمهور وقت منحل و وظایف آن به دو معاونت ، تحت عناوین معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی و معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی منتقل گردید.
منابع
آرشیو پژوهش جامع معماری معاصر ایران ،(۱۳۹۲). بخش گردهمایی ها، مسابقات معماری و شهرسازی ایران، موسسه ی فرهنگی- پژوهشی بنامید.
مقررات شهرسازی و معماری و طرح های توسعه عمران و مصوب شورای عالی شهرسازی ومعماری ایران (۱۳۸۸)، دبیرخانه ی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، تهران : نشر توسعه ایران.
پیش نویس پیشنهادی آئین نامه و مقررات برگزاری مسابقات معماری در ایران، وزارت مسکن وشهرسازی ، (۱۳۷۶)
آیین نامه جامع برگزاری مسابقات طراحی معماری و شهرسازی اعتصام، ایرج، شورای عالی انقلاب فرهنگی ، (۱۳۸۱).
راهنمای برگزاری مسابقات معماری وشهرسازی در ایران، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور ، (۱۳۸۸)
اسلامی، سلیمانی، سید غلامرضا،محمد رضا، (۱۳۹۱)رویکردی تحلیلی بر عملکرد مسابقات معماری در ایران ، فصلنامه ی کیمیای هنر، سال اول شماره ی ۵، پاییز ۱۳۹۱، (ص ۹۴- ۱۰۲)
د لازاریان، ژانت (۱۳۸۲)، دانشنامه ی ایرانیان ارمنی ، تهران : نشر هیرمن
Jacques,Cabanieu(1994), France Competitions and Architectural Excellence [Public Service Design Abroad] " College of Environmental Design, UC Berkeley. vol.9, No.2,pp. 41-42
De Michelis,Marco - Matteoni,Dario (1945) Architecture competitions after: history, methods, procedures .Birkhauser Verlag AG
De Jong ,Cees, Mattie,Erik (1994), Architectural competitions , Volume 1,Benedikt Taschen,
Bergdoll,Barry(1989) The Experimental tradition: essays on competitions in architecture Architectural League of New York ,Princeton Architectural Press.
Strong, Judith (1996) Winning by Design: Architectural Competitions ,Butterworth Architecture
British Competitions in Architecture, 1907,Volume 1,Academy Architecture
آنی دیلارد: «سرآغاز خرد، سقفی بالای سرتان است.»۱
انسان اولیه پیش از تفکر به زبان و پیش از هر تلاشی برای زیستن و به دنبال آن ایجاد فرهنگ به فکر سقفی برای زندگی بوده است. معماری اولین هنر انسان است و این اولین هنر برای رسیدن به تعالی و بهترین نمود برای ارایه ی خود روش های متفاوتی را در طول قرون متمادی سنجیده و تجربه کرده است.
به نظر می رسد یکی از اصیل ترین این روش ها درجوامع گوناگون ایجاد رقابت برای رسیدن به بهترین جواب معمارانه است. به استناد مقاله ای که در سال ۱۹۲۶٫م در مجله ی ریبا۲ به چاپ رسید، اولین مسابقه ی مکتوب معماری قدمتی ۲۵۰۰ ساله دارد، در این رقابت که در سال ۴۴۸ قبل از میلاد برای ساخت بنای یادبود جنگ برگزار شد، آثار رسیده در معرض بازدید عموم قرار گرفت و مردم به عنوان داور مسابقه درباره ی آثار نظر دادند. طی سده های بعدی تا شروع عصر نوین مسابقات متعددی درطول تاریخ در کشور های مختلف ثبت شده است.
با ظهور انقلاب صنعتی و در پی آن رشد سریع شهرنشینی، شکل گیری مدارس معماری جدید و تغییر ساختار سنتی آموزش معماری و افزایش تعداد فارغ التحصیلان، رقابت های معماری نیز به خصوص از قرن نوزدهم وارد دوره ی نوینی شدند، مسابقات مهمی در این دوره آغازگر موج جدیدی از رقابت در معماری شدند که مسابقه ساختمان مجلس انگلستان که در سال ۱۸۳۵ انجام شد از این جمله بود، در این مسابقه ۹۸ طرح به رقابت پرداختند.
در این سده جوامع گوناگون پس از تجربه اندوزی در انجام مسابقات معماری اکنون به فکر ایجاد قوانین و سازوکاری مناسب برای روند برگزاری این نوع مسابقات افتادند. موسسه ی معماران بریتانیا۳ در سال ۱۸۳۹ اولین مجموعه از قوانین در مورد مسابقات را نگاشت، کشور های بعدی نظیر آلمان (۱۸۶۷)، هلند(۱۸۶۷)، ایالات متحده (۱۸۷۰) و فرانسه (؟) یکی پس از دیگری اقدام به انتشار و معرفی قوانین مسابقات معماری کردند و این مساله باعث رونق بیش از پیش در روند این نوع مسابقات در این کشورها چه از لحاظ کمی و چه از لحاظ کیفی به خصوص در ساخت بناهای ماندگار شد، به طور مثال در قرن ۱۹ در انگلستان و ایرلند بیش از ۵۰۰ رقابت در پنج دهه برگزار شد که ۳۶۲ مورد آن تنها در لندن بوده است.
با شروع قرن بیستم مسابقات معماری نقش موثرتری جهت تشویق معماران به رقابت با یکدیگر ایجاد کرد و گام به گام به ابزاری بهینه برای پویایی کیفیت معمارانه مبدل شد که مسابقه ی قصر صلح در لاهه در سال ۱۹۰۵ م.، مسابقه ی تریبون تاور۴ در سال ۱۹۲۲م. با ۲۶۰ طرح ارسال شده و یا مسابقه بنای یادمان جنگ در سیدنی۵ در سال ۱۹۲۹م. با ۱۱۷ طرح مورد رقابت و مسابقه ی مرکز فرهنگی ژرژ پمپیدو۶ در سال ۱۹۷۱ با ۶۸۱ طرح مورد رقابت از آن جمله بودند.
در قرن بیست و یکم مسابقات معماری با رشدی چشمگیر همراه بوده است، مسابقات متعدد در سراسر جهان که موضوعات مختلفی از جمله پروژه های شهری، فضاهای عمومی، بناها و فضاهای داخلی ساختمان ها را در بر می گیرند، از جمله این مسابقات می توان به مسابقه ی پایانه ی دریایی بندر یوکوهاما اشاره کرد؛ در این مسابقه ۶۶۰ پروژه از ۶۳ کشور جهان به رقابت پرداختند که در نهایت طرح مشترک فرشید موسوی و آلخاندرو زایرپولو به عنوان برنده اعلام شد و یا مسابقه ی برج های مرکز تجارت جهانی نیویورک که در سال۲۰۰۲برگزار شد.
به طور کلی امروزه نقش فرهنگی معماری، هزینه ی بالای ساخت بنا و همچنین مسایل زیباشناختی همگی اهمیت دقت در فرآیند برگزاری مسابقات معماری را دوچندان می کنند.
«دانلین لیندون» معمار و منتقد امریکایی معتقد است: «این نتیجه نهایی و خودِ مسابقه نیست که نظام مسابقات را هیجان آور می‌سازد، هرچند اجازه دادن به استعدادهای نو به خودی خود خوب است، اما تلاش نظام مند برای ارتقای درک ما از آن‌چه می‌تواند معماری باشد، و نیز ترکیب اجزایی که این راه را می‌سازند نکته قابل توجه و اصلی است.»
سازمان دهی مسابقات معماری
تجربه ی فرانسه درایجاد سازمانی مستقل در خصوص مسابقات معماری
قیاس از دیرباز راه شناخت بشر در مورد پدیده های پیش رو بوده است. به نظر می رسد برای آشنایی بیشتر با روند سازمان دهی مسابقات معماری در جوامع دیگر بررسی تجربیات کشورهای پیشرو راهگشا خواهد بود . از آنجا که فرانسه جزو معدود کشورهای اروپایی است که در آن بنابر قانون مصوب برای احداث هر بنای عمومی که هزینه ساخت آن از مقدار مشخص فراتر‌رود، باید مسابقه ای برگزار شود این کشور نمونه و مدل خوبی ازروند برگزاری مسابقات را ارایه می دهد.
طی ۲۰ سال اخیردر فرانسه، تشویق معماران به رقابت با یکدیگر در مسابقات معماری یکی از ابزارهای اصلی برای زنده نگه داشتن کیفیت معمارانه بوده است، البته به صورت طبیعی مدل فرانسوی مذکور در جامعه ی ایران قابل اجرا به صورت بند به بند نیست و تفاوت های بسیاری از قبیل نوع سرمایه گذاری در پروژه های عمومی و خصوصی و تقسیم جامعه ی معماران به دو گروه عمده ی مشاوران و دفاتر معماری در ایران وجود دارد که قابل چشم پوشی نیستند ، اما وجود نهادی مستقل برای سازمان دهی مسابقات در این کشور می تواند راهکاری قابل توجه و مفید برای جوامع دیگر باشد.
قوانین حاکم بر برگزاری و مدیریت مسابقات در این کشور را نهادی ملی تحت عنوان «هیئت اداری برای ارتقای کیفی ساختمان‌های عمومی» تعیین می‌کند. مورد مهم و تاثیر گذار در قوانین این هیئت اداری که از پشتوانه ی مالی و قانونی دولت فرانسه نیز برخورار است تاکید بر برخی اصول مطرح شده است که ازجمله آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- بررسی فهرست از پیش تایید شده ی معماران و ساختمان هایی که قبلا بنا بر دلایل مختلف توقیف و یا مشمول جریمه شده اند باید اولین مرحله در انتخاب شرکت کنندگان مسابقات باشد.
- در مرحله ی برنامه ریزی فیزیکی بنا حضور کاربران و نظرات آنها امری بسیار اساسی و حتمی است.
- مطالعات اولیه برنامه ی جامع که شامل مصاحبه با کاربران می شود باید نظرات آنها را در حوزه ی خواسته های کاربر از بنا و خدمتی که بنا قرار است ارایه دهد صورت جویا شود.
- هزینه ی ساخت و نگهداری ساختمان باید در طرح ارایه شده مشخص شده باشد.
- همه ی مسابقات باد با تعریف برنامه ای جامع که تمامی مراحل مطالعات برامه ریزی را طی کرده آغاز شوند، این برنامه حکم سند مرجع را برای شرکت کنندگان خواهد داشت.
- در صورتی که قوانین برنامه ی جامع تایید شده که منحصرا برای مسابقه ای خاص تدوین می شود با قوانین عمومی هیئیت اداری مغایرت داشته باشند مالک تصمیم گیری برنامه ی تدوین شده است.
در فرانسه، قانون مشتریان را متعهد می کند تا هزینه مطالعاتی که تیم منتخب متقبل شده را بپردازند و البته در فرایندی مطلوب،کارفرمایان مسابقاتی محدودتر و تعریف شده‌تر برگزار می کنند تا تعداد شرکت‌کننده‌ها کمتر باشد و البته روند مثبت پروژه های معماری دراین کشور گویای موفقیت قوانین وضع شده است و بخش زیادی از کار دفاتر معماری، شرکت در همین مسابقات است و البته عامل بازدارنده ای مثل رکود اقتصادی سالهای اخیر عاملی خارج ازکنترل و دسترس نهاد برگزاری است و این مساله در ۴ سال اخیر باعث افت محسوس تعداد مسابقات معماری شده است.
البته در کنار نکته های مثبت برگزاری مسابقات در فرانسه توجه بیش از حد آنها به قیمت و هزینه ی پروژه های ارایه شده در اعلام برنده از سوی برخی معماران از جمله ماسیمو ویگنلی۷ اغلب مورد انتفاد بوده است او معتقد است توجه تا این حد و ریزبینی در مورد هزینه ها به هیچ وجه متضمن کیفیت نیست. این در حالی است که نگاه به مسابقات معماری در ایالات متحده دچار این ریزبینی در قیمت ها نیست و قیمت های نزدیک به هم امتیاز مشابهی در تصمیم گیری نهایی دریافت می کنند.
سازمان دهی مسابقات معماری در ایران
پس از پایان جنگ ۸ ساله در ایران، جامعه ی معماری شاهد رونق مسابقات و افزایش چشمگیر تعداد مسابقات بود واین امر نیاز به وجود قوانین مدون و هدفمند را بیش از پیش نمایان کرده بود. برای نخستین بار در ایران در سال ۱۳۷۶ پیش نویس پیشنهادی آیین نامه و مقررات برگزاری مسابقات معماری توسط وزارت مسکن و شهرسازی تهیه شد.
پیش نویس پیشنهادی در ۱۲ فصل تدوین شده است، فصل اول آن به تعاریف اختصاص یافته و توضیخاتی در مورد انواع مسابقات معماری، برگزارکننده و مشاور حرفه ای، شرکت کننده و داوران داده شده، فصل بعدی به آگهی مسابقات پرداخته و در فصل سوم به برنامه ی مسابقات معماری توجه شده، فصل های چهارم و پنجم بسط گسترده تری از تعاریف برگزارکننده و مشاور حرفه ای ارایه می کنند و فصل ششم شرایط ونحوه ی شرکت در مسابقات را توضیح داده است. چگونگی ارائه طرح ها و مدارک مورد درخواست موضوع فصل هفتم است و فصل های هشتم و نهم به هیت داوران و روال کار داوری توجه دارد و سه فصل پایانی مربوط به جوایز و انتشار نتایج و استرداد کارهاست.
از جمله مسابقات مهم بعد از تهیه ی پیش نویس مذکور می توان به مسابقه ی ساختمان استانداری گلستان(۱۳۷۷)، طرح توسعه ی جنوبی حرم حضرت معصومه در قم(۱۳۷۷) و مسابقه طراحی ساختمان مرکزی دفتر همکاری های فناوری ریاست جمهوری (۱۳۸۰) اشاره کرد که در مورد دو مسابقه ی نخست با توجه به اینکه کارفرما و برگزارکننده سازمان مجری ساختمان ها و تاسیسات دولتی و عمومی از سازمان های زیرمجموعه ی وزارت مسکن و شهرسازی بود پیش نویس مورد توجه برگزارکنندگان قرار گرفت و برای نخستین بار مسابقات معماری در ایران صاحب مرجعی قانونی و اجرایی شد.
۵ سال بعد یعنی در سال ۱۳۸۱ شمسی آیین نامه ای توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی به منظور برگزاری هر چه بهتر مسابقات معماری و دستیابی به اهداف تعیین شده ی این نهاد مصوب گردید که مشتمل بر ۵ فصل کلی است، در بخشی از این آیین نامه در خصوص اهداف تصویب آن آورده شده است: « از اهداف اصلی برگزاری مسابقات معماری می توان به این موارد اشاره کرد: دست یابی به طرح های بهتر و کیفیت برتر از راه حل های متعارف، گسترش مرزهای دانش معماری،تشویق استعدادها، ابداعات و ابتکارت، توزیع دموکراتیک کار با اهرم مسابقه دامن زدن به رقابت سالم حرفه ای، فرصتی برای شناسایی معماران و طراحان خلاق، ارزیابی توان معماری کشور و شناسایی جایگاه آن در مقیاس جهانی در مقاطع زمانی گوناگون.»
با مقایسه ی تطبیقی این آیین نامه و پیش نویس مصوب وزارت مسکن و شهرسازی در موارد بسیاری همپوشانی قوانین مطرح شده مشخص است اما در مواردی از قبیل: میزان مبلغ نام نویسی، چاپ آگهی، تعامل و همکاری مشاور حرفه ای با برگزارکنندگان که در آیین نامه ی پیشین تعریف و توضیح داده شده اند عدم توجه کافی مشهود است.
از نقاط قوت آیین نامه ی مصوب سال ۱۳۸۱ می توان به توجه خاص درحوزه ی مدیریت مسابقه اشاره کرد که در آیین نامه ی پیشین کمتر مورد توجه بوده است، این آیین نامه با تعریف جایگاه مدیر مسابقه آن را واسطه ای بین برگزارکننده و مشاوران حرفه ای می داند.
درست در سال۱۳۸۱ و در یک فرآیند موازی راهنمای برگزاری مسابقات معماری و شهرسازی توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی۸ وقت منتشر شد، این آیین نامه که در ۱۵ فصل تهیه شده در حقیقت نشریه ی شماره ۲۴۰ معاونت فنی سازمان مدیریت و برنامه ریزی است و همانطورکه در ابتدای این نشریه ذکرشده، راهنمای برگزاری مسابقات مربوط به بخشنامه ی سازمان مدیریت در سال ۱۳۸۰ است.
راهنمای مذکور جز در مواردی خاص از قبیل عدم اشاره به شرکت تمام ملیت ها در مسابقات بین المللی، کمبود ها و یا نکاتی در خصوص اعتراض شرکت کنندگان و نحوه ی رسیدگی به شکایت ها جامعیت خاصی نسبت به آیین نامه های پیشین ارایه نمی کند و در بهترین حالت با کنار هم قرار دادن دو آیین نامه ی آخر می توان جامع ترین وضعیت را برای قوانین مسابقات معماری متصور شد.
اما روند برگزاری مسابقات معماری طی سال های اخیر در ایران حاکی از عدم استفاده و بهرمندی مناسب از آیین نامه ها و راهنماهای مصوب سه گانه است، گواه این موضوع نیز افزایش تعداد مسابقات ناموفق در بازه ی زمانی پس از انتشار آخرین راهنماها در این زمینه است (اسلامی ،سلیمانی، سید غلامرضا،محمد رضا، ۱۳۹۱) در حالی که با نگاه به قوانین مندرج مشخص می شود، مشکلات اجرایی مسابقات پیش بینی و برای آن ها راه حل مناسب پیشنهاد داده شده است.
برای عدم برقراری ارتباط مناسب تصویب تا اجرای آیین نامه ها دلایل بسیاری مفروض است اما از جمله دلایلی که به خود آیین نامه مربوط می شود، عدم الزام اجرایی نهاد قانونگذار در استفاده از قوانین مصوب و عدم تعیین مخاطب برای بخش نامه ی مذکور است، به طوری که که در بخش نامه ی سازمان مدیریت و برنامه ریزی آورده شده هیچ گونه الزامی برای دستگاه های اجرایی و برگزارکنندگان برای اجرای آیین نامه وجود ندارد و حتی در بخشی از این آیین نامه که در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۸۰ ابلاغ شده آورده شده : «دستگاه های اجرایی، مشاوران و عوامل دیگر، می توانند از این نشریه به عنوان راهنما استفاده نمایند و در صورتی که روش ها، دستورالعمل ها و راهنماهای بهتردر اختیار داشته باشند، رعایت مفاد این نشریه الزامی نیست.»
آمارها حاکی از آن است که این روند نامطلوب سازمان دهی و اجرای مسابقات پس از گذشت چند دهه باعث دلسردی بسیاری از مهندسان مشاور و دفاتر معماری شده و نتیجه، حضور کم رنگ آنها در مسابقات بوده است.
ایرج کلانتری از معمارانی که هم در جایگاه شرکت کننده و هم در سمت داور نقش تعیین کننده ای در مسابقات معماری سال های اخیر داشته است در گفتگویی به روش دلفی پیرامون این مساله نظر خود را این چنین بیان کرد : «یک قدرت مالی و یک قدرت سیاسی با هم همراه می شوند و طرحی را با توجه به امکانات دو طرف تعریف می کنند و به جریان اجرا می اندازند این فرآیند به حدی طولانی و دارای مراحل عجیب است که در این خلال دو اتفاق مهم رخ می دهد یکی این که دیگر تقاضای قبلی که در زُمان خود مطرح بوده کمرنگ شده و دوم اینکه مدیریت بخش های مربوطه تغییر کرده و در اکثر موارد مدیریت جدید علاقه ای به ادامه ی طرح ندارد، بنابراین از دیدگاه من مهم ترین دلیل عدم موفقیت مسابقات در ایران نداشتن ثبات و پایداری مدیریتی در بازه ی شروع تا خاتمه ی درست اجرای یک مسابقه است.»
شرایط وجودی دبیرخانه ی دایمی مسابقات معماری ایران
بنا برمستندات پژوهش انجام شده در موسسه ی فرهنگی – پژوهشی بنامید، تعداد مسابقات رسمی معماری در ایران در دوره ی پس از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ بدون احتساب مسابقات دانشجویی و یا مسابقات مفهومی، بالغ بر ۱۵۰ مسابقه می باشد.
این مسابقات شامل مسابقات آزاد ملی، آزاد بین المللی، محدود و دعوتی است که در این بین مسابقات مهمی به چشم می خورندکه مرور برخی از آنها می تواند مفید باشد، از جمله مسابقات مهم دهه ی ۶۰ می توان به مسابقه ی مصلی تهران (۱۳۶۱- ۱۳۶۹)، مجتمع خوابگاهی دانشگاه علم و صنعت (۱۳۶۲) و آموزشکده های پیرا پزشکی(۱۳۶۲)اشاره کرد.
در دهه ی پس از اتمام جنگ ۸ ساله که تعداد مسابقات افزایش چشم گیری را تجربه کرد، مسابقاتی نظیر موزه مرکزاسناد ریاست جمهوری رفسنجان (۱۳۷۳) فرهنگستان های هنر ایران(۱۳۷۳)، کتابخانه ی ملی(۱۳۷۴)، کانون وکلای دادگستری (۱۳۷۴)، هتل۵ ستاره بین المللی اصفهان(۱۳۷۴)، موزه ی بزرگ تاریخ خراسان(۱۳۷۴)، سینما آزادی(۱۳۷۶)، طرح توسعه جنوبی حرم مطهر حضرت معصومه در قم(۱۳۷۷)برگزار شد، همچنین مسابقاتی نظیر ساختمان دفتر همکاری های فناوری ریاست جمهوری(۱۳۸۰)، ساختمان مرکزی صنعت نفت(۱۳۸۱)، مجموعه ی تجاری- مسکونی آتی سنتر(۱۳۸۳) باغ کتاب تهران(۱۳۸۳)، مرکز تجارت جهانی فرش تبریز (۱۳۸۵)و مسابقه ی فاز ۲ برج میلاد تهران (۱۳۹۰) از جمله ی مسابقات تاثیرگذار در سالهای اخیر بوده اند.
با بررسی تجربه ایران در سال های اخیر و با توجه به تلاش انجام شده برای مدون و مشخص ساختن فرایند برگزاری مسابقات و همچینین تدوین سه آیین نامه مجزا و عدم تاثیرگذاری مناسب و چشمگیر به نظر می رسد فارغ از مباحث قانونی، مشکلات برگزاری مسابقات، بیشتر معطوف به نهاد های نظارتی و اجرایی هستند و با توجه به مسایل مطرح شده، اکنون بیش از پیش خلاء وجود یک ارگان مستقل با اهرم های مشخص قانونی و عملیاتی احساس می شود. سازمانی که مشخصا با دغدغه امر معماری مسیر انجام این گونه رقابت ها را از آغاز تا انجام زیر ذره بین کارشناسانه ی خود قرار دهد و همچنین توجه به آسیب شناسی مسابقات انجام شده تا به امروز به خصوص دردو حوزه برگزارکنندگان و داوران می تواند درصد بیشتری از توجه و تاثیرگذاری را به همراه داشته باشد و این خود می تواند شروعی باشد برای بیان راه حل های آلترناتیو در خصوص معضلات مسابقات معماری در ایران.
درآیین نامه ی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی به دو نهاد اجرایی اشاره شده که یکی از آنها "دبیرخانه دائمی مسابقات معماری و شهرسازی" است که در تعریف این دبیرخانه آمده: «دبیرخانه‌ای است که برای رسیدگی به امور مسابقات معماری و شهرسازی و نظارت بر آنها تشکیل می‌شود» و نهاد دیگر "هیئت رسیدگی به اختلافات مسابقات معماری و شهرسازی" که در آیین نامه این گونه تعریف شده است: «هیئتی است که حکمیت نهایی را در اختلافات احتمالی میان برگزارکننده و شرکت‌کننده بر عهده دارد.»
وجود یک نهاد مستقل در خصوص برگزاری مسابقات معماری به هیچ وجه به معنی برخورد یکسان و مشابه با تمام موضوعات مورد رقابت نیست بلکه به معنی ایجاد دبیرخانه ای دایمی با هدف ایجاد نظام فنی، اجرایی یکسان در خصوص تدوین قواعد پروژه های مورد رقابت در خصوص: تعیین منابع مالی، انتخاب مشاوران، برگزاری مناقصات و نظارت بر روند رقابت و همچنین مدیریت بخش انتهایی مسابقات اعم از تحویل کارها، روند داوری، امتیاز ها و جوایز است. لازم به ذکر است در ادامه نوشتار دبیرخانه ی دایمی مسابقات معماری ایران به اختصار دبیرخانه دایمی نامیده خواهد شد.
ازجمله اهداف دبیرخانه دایمی می تواند، ایجاد بستری برای گفتمانی اصولی و منطقی بین شرکت کنندگان و داوران پیش و پس از مسابقات معماری که این امرنه تنها از جهت شفاف سازی روند قضاوت مفید خواهد بود بلکه مسابقات را به فضایی آموزشی با هدف ارتقای سطح معماران جوان و حتی با تجربه تبدیل خواهد کرد.
«دبیرخانه ی دایمی مسابقات معماری کمک می‌کند تا افراد درکی واقعی از پروژه داشته باشند، و از طراحان می‌خواهد تا با استفاده از آرایه‌های فنی لازم به دیدی واقعی از شرایط طرح نایل آیند. مسابقات معماری فی نفسه برتری ای نسبت به نظام‌های دیگر ندارند. اما بهتر است بخشی از یک برنامه آموزشی به دقت طراحی و برنامه‌ریزی شده باشند تا موجب ارتقای سطح دانش جمعی شوند.»
به نظر می رسد در اصول پیشنهادی برای تشکیل دبیرخانه ی مذکور، توجه به دو حوزه ی بناهای عمومی و خصوصی به صورت دو دپارتمان مجزا می تواند به تعیین اصول کارآمدتر در دو حیط کمک شایانی داشته باشد، به عبارت دیگر دبیرخانه ی دایمی روی هر دو دسته ی بناهای عمومی که با بودجه ی دولتی ساخته می شوند و بناهایی که با بودجه ی بخش خصوصی احداث می شوند و وارد فرآیند برگزاری مسابقه می شوند نظارت مستقیم و هدفمند خود را خواهد داشت.
البته آمارها نشان می دهد در ۵ سال اخیر، تعداد مسابقات با سرمایه گذاری بخش خصوصی در ایران رو به افزایش بوده است و با توجه به این موضوع دپارتمان مجزای بناهایی که با سرمایه های غیر دولتی ساخته شوند می تواند علاوه بر نظام مند کردن این نوع مسابقات از تبدیل مسابقات این چنینی به فرآیندی تشریفاتی و صرفا تبلیغاتی برای حامیان مالی جلوگیری کند و با مدیریت روند برگزاری، پاسخگوی منافع تمامی حوزه های درگیر درمسابقه باشد.
وجود دبیرخانه ی دایمی برای مسابقات معماری در ایران همچنین می تواند نگاه به مسابقات را از نگاهی صرفا قیمتی و با قضاوت روی هزینه ی تمام شده ی بنا در مناقصات را به سمت نگاهی کیفی سوق دهد تا از این رهگذر از زدو بند های معمول در خصوص آگاهی از قیمت های ارایه شده توسط رقبا و ... جلوگیری شود که این امر مستلزم شکل گیری نهاد مذکور در بستری قانونی و با حمایت دستگاه های اجرایی و قضایی کشور است.
از دیگر موضوعات مورد توجه نهاد مورد اشاره می تواند توجه به حقوق شهروندان و کاربران بناهای مورد مسابقه باشد به گونه ای که قبل از هراقدامی در خصوص برگزاری مسابقه، طرح اولیه و موضوع مورد بررسی تیم برگزارکننده قرار گیرد و ازلحاظ عدم تداخل با حقوق اجتماعی کاربران تایید شود.
همچنین در خصوص عضوگیری، توجه به استقلال نظری اشخاص موضوع مهم و مورد توجه ای است به طوری که مناسب تر است تا روند داوری آثاری که در مسابقه شرکت کرده اند مستقل از روند حرفه ای و جاری معماری در کشور و به صورت نهادی جداگانه مورد توجه باشد و با نگاهی فراجناحی و فرا شخصیتی داوری آثار را بر عهده بگیرند تا از تاثیر روابط شخصی و گروهی بر قضاوت کاسته شود.
اگر هنرستان دخترانه ی تهران (۱۳۱۴-۱۳۱۷) اثر وارطان هوانسیان را که حاصل برگزاری یک مسابقه در سال ۱۳۱۴بود را مبدا مسابقات مدون و مستند معاصر ایران قلمداد کنیم (د لازاریان ،۱۳۸۲) اکنون و پس از گذشت نزدیک به ۸۰ سال از تجربه ی برگزاری مسابقات در ایران معاصر، آیا وقت آن نرسیده تا جامعه ی معماری ایران با اجماع قوانین تدوین شده و استقاده از تجربیات به دست آمده تا به امروز در راه ایجاد نهادی مستقل و با هدف نظارت دایمی بر مسابقات معماری کشور تحت نام دبیرخانه ی دایمی مسابقات معماری ایران گام بردارند؟ و با این اقدام بخش عمده ای ازمشکلات جامعه ی معماری ایران که معطوف به برگزاری مسابقات معماری است را برطرف سازند؟
پانوشت ها
۱-Dillard ,Annie, (1989) The writing life, Harper & Row
۲ -RIBA Journal (1926),The Magazine of the Royal Institute of British Architects
۳ - RIBA RIBA Royal Institute of British Architects
۴ - Tribune Tower
۵ - ANZAC War Memorial
۶ -Centre Georges Pompidou
۷ -Massimo Vignelli
۸- این سازمان که در سال ۱۳۲۷ و با نام سازمان برنامه تاسیس شده بود در سال۱۳۸۶ با دستور رییس جمهور وقت منحل و وظایف آن به دو معاونت ، تحت عناوین معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی و معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی منتقل گردید.
منابع
آرشیو پژوهش جامع معماری معاصر ایران ،(۱۳۹۲). بخش گردهمایی ها، مسابقات معماری و شهرسازی ایران، موسسه ی فرهنگی- پژوهشی بنامید.
مقررات شهرسازی و معماری و طرح های توسعه عمران و مصوب شورای عالی شهرسازی ومعماری ایران (۱۳۸۸)، دبیرخانه ی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، تهران : نشر توسعه ایران.
پیش نویس پیشنهادی آئین نامه و مقررات برگزاری مسابقات معماری در ایران، وزارت مسکن وشهرسازی ، (۱۳۷۶)
آیین نامه جامع برگزاری مسابقات طراحی معماری و شهرسازی اعتصام، ایرج، شورای عالی انقلاب فرهنگی ، (۱۳۸۱).
راهنمای برگزاری مسابقات معماری وشهرسازی در ایران، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور ، (۱۳۸۸)
اسلامی، سلیمانی، سید غلامرضا،محمد رضا، (۱۳۹۱)رویکردی تحلیلی بر عملکرد مسابقات معماری در ایران ، فصلنامه ی کیمیای هنر، سال اول شماره ی ۵، پاییز ۱۳۹۱، (ص ۹۴- ۱۰۲)
د لازاریان، ژانت (۱۳۸۲)، دانشنامه ی ایرانیان ارمنی ، تهران : نشر هیرمن
Jacques,Cabanieu(1994), France Competitions and Architectural Excellence [Public Service Design Abroad] " College of Environmental Design, UC Berkeley. vol.9, No.2,pp. 41-42
De Michelis,Marco - Matteoni,Dario (1945) Architecture competitions after: history, methods, procedures .Birkhauser Verlag AG
De Jong ,Cees, Mattie,Erik (1994), Architectural competitions , Volume 1,Benedikt Taschen,
Bergdoll,Barry(1989) The Experimental tradition: essays on competitions in architecture Architectural League of New York ,Princeton Architectural Press.
Strong, Judith (1996) Winning by Design: Architectural Competitions ,Butterworth Architecture
British Competitions in Architecture, 1907,Volume 1,Academy Architecture
مرجع »معماری نیوز-مقداد شریف | معمار، پژوهشگر معماری
