نظام مهندسی، مسئول ایمنی ساختمان‌ها در برابر حریق

با توجه به اینکه در مبحث سوم مقررات ملی ساختمان، حفاظت در برابر حریق فقط از نظر معماری و سازه‌ای بررسی‌ شده و به بقیه موارد توجه نشده است، پنج موضوع اساسی برای ایمنی ساختمان‌ها مدنظر ماست. موضوع اول معماری است و تمرکز اصلی آن بر سه مورد، یعنی معابر خروج امن یا پلکان از هر نقطه ساختمان تا معبر عمومی یا حیاط و محوطه، جداسازی یا حوزه‌بندی حریق واحدهای مسکونی، اداری یا تجاری و امکان استقرار خودروهای آتش‌نشانی در مجاورت ساختمان‌ها است. موضوع دوم، بحث مقاوم‌سازی سازه و موضوع سوم، لزوم کاربرد سیستم‌های اعلام حریق به‌ویژه در ساختمان‌های بلندمرتبه است. موضوع چهارم این است که ساختمان‌های بیش از 23 متر باید به سیستم اطفای حریق اتوماتیک مجهز شوند. موضوع پنجم، سیستم تهویه دود و محصولات حریق است که در ساختمان‌های بلندمرتبه باید بیشتر به آن دقت شود. بنابراین، تمامی این مباحث به سازمان نظام مهندسی به‌عنوان مجموعه تخصصی در کشور مربوط است که تمام مراحل ساخت‌وساز، تاسیسات، سازه و معماری توسط مهندسان این سازمان طراحی و نظارت و اجرا می‌شود. پس اگر نظام مهندسی وظایف خود را به‌درستی و دقیق انجام دهد، ساختمان‌ها به‌سادگی در مقابل حریق ایمن می‌شوند.

در این رابطه همکاری نزدیکی با سازمان نظام مهندسی تهران شروع کرده‌ایم و از دو سال پیش، به‌واسطه امضای تفاهم‌نامه‌، مسائل ایمنی را به مهندسان آموزش می‌دهیم. نزدیک به 750‌هزار نفر در این کلاس‌ها ثبت‌نام کرده‌اند و دوره‌های ایمنی و آتش‌نشانی را در ساختمان‌ها فرامی‌گیرند. در صورت طی دوره و موفقیت در آزمون، اسم آنها را در سایت سازمان منتشر می‌کنیم تا مردم درصورت نیاز به مشاوره، از بین آنها انتخاب کنند. در این حالت، ضمن اشتغال‌زایی برای این افراد، ساختمان‌های ایمن هم با هزینه‌ بسیار کمی احداث می‌شوند؛ زیرا با اجرای تمهیدات ایمنی در مرحله طراحی و ساخت ساختمان، هزینه‌ها تا ده برابر کمتر می‌شود؛ این مقایسه نسبت ‌به این است که بعد از احداث ساختمان بخواهند این تمهیدات را دوباره اجرا کنند.

بهترین ارگانی که می‌تواند متولی ایمنی شهری باشد، نهادی است که به‌صورت روزانه و پیوسته با این مسئله درگیر باشد و نقایص و مشکلات شهری را در حوزه‌های مختلف ببیند. در بسیاری از کشورهای دنیا، مهم‌ترین متولی ایمنی سازمان آتش‌نشانی است؛ چون روزانه با حوادث، نقایص‌ و مشکلات مختلف از تاسیسات گرفته تا سازه، معابر و خودروها سروکار دارد. امروز مسئله ایمنی از دید متخصصان مسئله‌ای پویاست و ما در جریان بروز حوادث، تغییرات روزمره زیادی را می‌بینیم. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته آتش‌نشانی هر شهری حتی مثل یک پلیس عمل می‌کند. به‌عبارتی، اگر در خانه‌ای سیستم اعلام و اطفای حریق خاموش یا از مدار خارج است، برای آنها قبض جریمه صادر می‌کند و مالکان مکلف‌اند ظرف یک هفته آن را پرداخت کنند. در غیر این صورت، جریمه چند برابر می‌شود و اگر بیشتر طول بکشد، حتی سکونت در آن خانه ممکن نخواهد بود؛ ولی متاسفانه در کشور ما متولی وجود ندارد.

در همین راستا، هیئت دولت در 18 دی 93 لایحه‌ای مصوب کرده که پیش‌نویس آن در وزارت کشور در حال تهیه است و وزارت کشور مکلف است تا این قانون را تدوین و به مجلس ارائه کند. از ما هم برای حضور در کمیسیون‌ها دعوت شده و حضور یافته‌ایم؛ ولی به دلیل پیچیدگی و جدیدبودن موضوع، هنوز این پیش‌نویس تهیه نشده است که امیدواریم زودتر حل شود.

برای این منظور سازمان آتش‌نشانی باید نیروهای فنی و تخصصی خود را تقویت کند. آتش‌نشانی رشته‌ای بین‌رشته‌ای است؛ یعنی وقتی از ایمنی بحث می‌کنیم، با رشته مکانیک، برق، حمل‌ونقل، استاندارد گاردریل‌ها و جداول و خودروها و روشنایی‌ها و استاندارد ایمنی در تجهیزات الکتریکی، عمران و سازه سروکار داریم. بنابراین، هر آتش‌نشان باید به میزان لازم از رشته‌های مرتبط با ایمنی آگاهی داشته باشد.

هم‌اکنون رشته‌ »مهندسی حریق» در مقاطع تحصیلی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا در دنیا تدریس می‌شود. ما نیز طرح راه‌اندازی رشته مهندسی حریق را در وزارت علوم مطرح کرده‌ایم که مورد پذیرش اولیه قرار گرفته و دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی پیگیر اجرای این موضوع است. امیدواریم این دانشگاه بتواند در سال 96 در این رشته و رشته‌های زیرمجموعه آن دانشجو بگیرد. اگر این اتفاق بیفتد، سازمان آتش‌نشانی می‌تواند با جذب این نیروها و مشاهده روزانه حوادث و حریق، قدم موثری در این بخش بر دارد.

ضوابط همواره از دل حوادث و حریق بیرون می‌آید. در واقع، هنگام بروز حادثه و حریق، کارشناسان با مراجعه و بررسی‌های دقیق و تحلیل نقص‌ها به دلایل وقوع حادثه پی می‌برند و راه‌های پیشگیری از آن را احصا و دستورالعمل‌هایی برای بخش‌های مرتبط مثل تولیدکنندگان، خدمات پس از فروش و... تهیه و ابلاغ می‌کنند.

در حال حاضر، سازمان آتش‌نشانی تهران، نیروهای متخصص در رشته‌های مکانیک، برق و شیمی استخدام و در حد مسئولیت خود برای تدوین ضوابط و رفع نواقص اقدام کرده‌ است. امیدواریم این موضوع در سطح وزارت علوم تعمیم یابد و از این نیروها به‌ویژه در کلان‌شهرهایی که با خطر وقوع حوادث بیشتری مواجه‌اند، در سازمان‌های آتش‌نشانی استفاده شود تا سازمان بتواند پتانسیل پاسخ‌گویی داشته باشد. در شهرهایی مثل تهران، اصفهان و مشهد سازمان آتش‌نشانی دارای پتانسیل خوبی برای پاسخ‌گویی به این نیاز است؛ ولی به دلیل حجم زیاد ساختمان‌های شهری و بزرگ‌بودن شهرها، امکان بازدید و نظارت از ساختمان‌ها فراهم نیست. بنابراین، بهتر است با استفاده از پتانسیل بخش خصوصی و هدایت و نظارت سازمان آتش‌نشانی این کار را انجام داد و جان و مال مردم را حفاظت کرد.

متاسفانه برای مبارزه با حریق‌های عمدی در ساختمان‌ها، هیچ کد و استانداردی نوشته نشده است. جامعه مهندسی‌ کشور با ایمنی ساختمان در برابر حریق کاملاً بیگانه‌اند و حتی به نوعی این بحث مهم را مزاحم خود می‌بینند. جای تاسف دارد که مهندس و معمار در زمان طراحی ساختمان، به‌گونه‌ای عمل می‌کند که اگر دود و حریق در بخشی از ساختمان اتفاق بیفتد، به‌سرعت می‌تواند به طبقات دیگر منتقل شود. برای مثال، علی‌رغم پیش‌بینی فضاهای بسیار زیبا و دل‌انگیز در ساختمان‌ها نظیر نماهای تجسمی، فضاهای گلخانه‌ای، نورپردازی و... در ساختمان‌ها، به دلیل بی‌توجهی به مقوله ایمنی در برابر حریق، همین فضاهای دل‌انگیز می‌تواند به مرگ و خسارات جبران‌ناپذیری برای ساکنان و شهروندان منجر شود.

بنابراین، اصول علمی ایمنی در برابر آتش‌سوزی و ایمنی در برابر حوادث باید توسط متولی مقررات ملی یعنی وزارت راه و شهرسازی تهیه و تدوین شود؛ زیرا مبحث سوم فعلی مقررات ملی ساختمان فقط به ضوابط معماری و مقاوم‌سازی سازه بسنده کرده و موضوعات مهم دیگر در آن مغفول مانده است. این در حالی است که ضوابط موجود در آن هم از کدهای بین‌المللی کشورهای صنعتی کپی‌برداری شده است که از نظر فرهنگی با ما بسیار متفاوت هستند.

از همین رو، جامعه مهندسی باید با اصول علمی ایمنی و آتش‌نشانی و مقابله با آتش‌سوزی در ساختمان‌ها آشنایی کامل داشته باشد. این اتفاق نمی‌افتد، مگر اینکه به مسائل ایمنی و آتش‌نشانی فراتر از آنچه در حال حاضر وجود دارد، توجه و آنها را رعایت کنیم. اگر تمهیدات ایمنی در حریق‌های غیرعمدی، به‌خوبی و دقیق اجرا شود، مشکلات کمتری پیش می‌آید. در حریق‌های عمدی حتی اگر تمهیدات ایمنی هم در نظر گرفته شود، در نهایت فردی که بخواهد از این طریق خسارتی وارد کند، راه‌حل مبارزه با آن مانع و فایق‌آمدن بر آن را پیدا می‌کند.

همان‌طور که اشاره شد، راه‌‌اندازی سریع رشته مهندسی حریق در دانشگاه‌ها و وزارت علوم نوعی الزام است؛ چون مشکل ما آن است که حتی مهندسان دارای مدرک دکترای عمران و مکانیک، هیچ‌گونه آشنایی با مسائل آتش‌سوزی ندارند. از طرف دیگر، آتش‌نشانان با مسائل حریق آشنا هستند، اما با مکانیک و تحلیل علمی و دقیق حریق و مقاوم‌سازی سازه در برابر حریق آشنا نیستند یا مهندسان برق با اصول برق آشنا هستند، ولی درباره اینکه چه اقدامی باید انجام دهند تا حریق باعث برق‌گرفتگی و آتش‌سوزی حریق نشود، اطلاعات کافی ندارند. پس تولید دانش در گام نخست و ترویج این دانش در گام بعدی، ضرورت است. در گذشته نیز به دلیل احداث غیراصولی ساختمان‌ها در روستاها، خانه‌ها بر اثر زلزله‌ای کم‌قدرت نیز به‌سادگی تخریب می‌شدند؛ اما اکنون به دلیل توسعه دانشگاه‌ها در سطح ملی و حتی شهرهای کوچک و افزایش مهندسان در این شهرها، اصول فنی و مهندسی در ساخت‌وسازها به دقت رعایت می‌شود و این مسئله افزایش کیفیت و مقاومت ساختمان‌ها را به دنبال داشته است. بنابراین، ما در حوزه ایمنی سازه‌ها در برابر حریق، با کمبود دانش و کارشناس مواجه‌ایم که باید این کارشناسان را تربیت و در مرحله بعدی اقدام به تولید مقررات کنیم.

به دلیل نبود استانداردها و ضوابط مرتبط در داخل کشور، مقررات را از دیگر کشورها قرض می‌گیریم و حتی ضوابطی که در این راستا نوشته می‌شود و کدهایی که سازمان استاندارد می‌نویسد، صرفاً ترجمه کدهای EN و دیگر کشورها است که برخی از آنها حتی با کشور ما سازگار و پاسخ‌گوی حل مشکلات موجود نیست و تطابق ندارد. از طرفی، مسئله اینجاست که اگر نوشتن قانون و مقررات و تربیت کارشناس انجام شود، اما نهادی ناظر بر رعایت آنها نظارت نکند، تاثیرگذار نخواهد بود و نهادی متولی باید در جهت رعایت اصول مهندسی ایمنی در برابر حریق و نگهداری از تجهیزات ایمنی مرتبط، نظارت دوره‌ای و پیوسته داشته باشد.