متولی "بهداشت ، ایمنی و محیط زیست در صنعت ساختمان کشورکیست؟

*محمدرضا محمدیان:در سال های اخیر فرهنگ ایمنی، بهداشت و مسائل زیست محیطی (HSE) مورد بحث بوده و عوامل مختلف بروز حادثه در کارگاه های ساختمانی از جهات مختلف نیاز به بررسی دارد.

 HSE از سه کلمه بهداشت (Health)، ایمنی (Safety) و محیط زیست (Enviorment) می باشد.

 تاریخچه بهداشت حرفه ای: نخستین بار انگلستان به بهداشت كار و بیماری های ناشی از صنایع اشاره و دستورالعمل هایی به كاركنان صنعت توصیه نمود. هم اكنون فرانسه از لحاظ قوانین و مقررات بهداشت صنعتی در رأس قرار دارد.

 تاریخچه محیط زیست: پس از كنفرانس 1992 در ریو نگرش توسعه پایدار در محیط زیست ابعاد وسیع‌تری را به خود اختصاص داد و در تمام بخش‌ها «پسوند پایدار» نظرات و دیدگاه های قدیمی را مورد بازنگری قرار داد..

حفاظت ایمنی در برابر خطرات ناشی از یک مسئله عمده است که نباید از نظر دور داشت. سیستم مدیریت HSE  به عنوان ابزاری مدیریتی جهت كنترل و بهبود مسایل مربوط به بهداشت، ایمنی، محیط زیست وكیفیت است. این سیستم مدیریتی با بررسی همزمان سه فاكتور مذكور، بستر مناسبی جهت استقرار و اجرای استانداردهای مدیریت زیست محیطی(ISO14000)، استانداردهای مدیریت ایمنی و بهداشت حرفه‌ای (OHSAS18001)  ایجاد می‌نماید. با توجه به تحقیقاتی كه تاكنون در این زمینه صورت گرفته ، توجه به اصول ایمنی و بهداشت حرفه ای و رعایت این اصول، نقش زیادی در كاهش زیان های اقتصادی واحدهای صنعتی داشته است. چرا كه با كاهش حوادث، احتمال آسیب دیدن تجهیزات و ایجاد خسارات مالی كاهش یافته و كاهش لطمات جانی نیز رخ خواهد داد. بروز هر حادثه حتی خیلی كوچك زیانهایی را در بردارد كه به دو گروه زیان های مستقیم یا نمایان و زیان های غیر مستقیم یا پنهان طبقه بندی می شوند.

  پس از بازرسی های انجام شده در پروژه های مختلف عمرانی با توجه به تنوع كار و مراحل مختلف انجام آن یكسری مغایرت هایی در بخش های مختلف ایمنی، بهداشت و محیط زیست به صورت كلی بدست آمده كه در اكثر پروژه ها عمومیت داشته و در زیر به بیان آن می پردازیم.

  اگر با تعمق به عملکرد مسئولان حوزه ایمنی درکارگاه های ساختمانی کشور دقت ‌کنیم، متوجه می شویم که یکی از موانع اصلی در این حوزه، مسأله فقدان یک دستگاه و یا سازمانی بعنوان مسئول  اصلی کاملاً محسوس است. یعنی متولی این حوزه کیست؟ وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی کشور اگر مسئول است، پس چرا بودجه و اعتبار ندارد؟ اگر این وزارتخانه وظیفه نظارتی دارد، چرا نمی‌تواند عدم اجرای ایمنی درصنعت ساختمان را بازخواست کند ؟ چرا نمی‌تواند درخصوص پیشگیری از وقوع حوادث ناشی از عدم ایمنی مربوطه پیگیری لازم را انجام دهد؟ از تعیین مدیریتی واحد برای اجرای ایمنی درکارگاه های ساختمانی بگذریم هزار خلأ قانونی و مدیریتی دیگر هم داریم ، اما نگاه امروز نگاهي نو، سيستماتيک و همه جانبه تحت يک مديريت واحد ميباشد..

نظام مديريت يکپارچه HSE با ايجاد بستر فرهنگي خلاق و نگرشي نو و سيستماتيک، به تبيين تأثير متقابل عوامل بهداشت، ايمني و محيط زيست پرداخته و از اين طريق نواقص، مخاطرات بالقوه،  حوادث و مشکلات را بطور نظام مند مورد ارزيابي قرار داده و روشهاي مبتني بر پيشگيري را ارائه ميدهد. هرچند دستيابي به نظام خلاق در ساختار نظام مديريت فراگير بهداشت، ايمني و محيط زيست(HSE ) و رويکرد يکپارچه سازي فرايند ها و گردش کار و فعاليتهاي سه گانه بهداشت، ايمني و محيط زيست در کليه سطوح صنعت ساختمان نيازمند تلاشهاي زيادي است اما  در حوزه‌های دیگر ایمنی هم با این مسأله روبه‌رو هستیم. 

حدوداً ١٥‌سال است که مسأله ایمنی و فراتر از آن مسأله HSE که همان ایمنی همراه با حفظ محیط‌زیست و بهداشت است، در صنعت ساختمان از طریق آئین نامه حفاظتی کارگاه های ساختمانی  مشتمل بر 9 فصل و 324 ماده، به استناد مواد 85 و 86 قانون كار جمهوری اسلامی ایران در جلسه مورخ 81/2/17 شورایعالی حفاظت فنی مورد بررسی نهایی و تایید قرار گرفت و در تاریخ 1381/6/9 به تصویب وزیر محترم كار و امور اجتماعی وقت رسیده و به سایر دستگاه‌ها و سازمان‌ها منتقل شده است. 

و یک اداره کل بازرسی در وزارت کار، برای این منظور ایجاد شده است که خود را متولی می‌داند اما بدلیل عدم همکاری سایر دستگاه ها و فقدان وجود نیروهای تخصصی کافی قدرت و اختیارات لازم، کافی و حتی توانمندی لازم را برای تحقق اهداف HSE ندارند. از طرفی هم ظاهرا سایر دستگاه ها تمایلی نداشتند تا از موازی‌کاری دست بردارند؛ همه حول HSE فعالیت می‌کنند؛ گویا  گوی سبقت را از بقیه گرفته‌اند، و همه خود را متولی اصلی می‌داند و مابقی را حاشیه کار می دانند. اما با کمی دقت در استاندارد های HSE متوجه می شویم چیزی جز یک فرهنگ نیست. فرهنگی که با اجرای یک‌سری دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست و همچنین فرهنگ‌سازی این فرهنگ مهم، از جان انسان‌ها و محیط‌زیست‌مان حفاظت می‌کند و درواقع یعنی ضرورتی که بر هیچ‌کس پوشیده نیست و آن هم با فرهنگ‌سازی و کمترین هزینه ممکن خواهد شد. 

هزینه‌ای که در HSE پرداخت می‌شود با ایمنی انسان‌ها در کارگاه‌ها و پروژه‌ها نوعی سرمایه‌گذاری است که سود و بهره‌اش غیرقابل بیان است . سازمان‌ نظام مهندسی ساختمان بعنوان سازمانی مردم‌ نهاد،کنترل حسن خدمات مهندسی را با نگاه  فرهنگ‌سازی، ترویج و کمک به دولت را به‌ عنوان یکی از وظایف اصلی در نظر گرفته اس که در این راستا متاسفانه در کشور با خلأهای گوناگون و فراوانی همراه است، و نیازمند فرهنگ‌سازی بیشتری است تا مدیران‌ شهرداریها ومراجع صدور پروانه ساختمان باور کنند که ایمنی یک ضرورت بوده و سرمایه‌گذاری در ایمنی یک اصل مهم و غیرقابل انکار است. و برای گزارشات مهندسین ناظر در این زمینه اهمیت قائل شده و به تکالیف قانونی خود عمل نمایند. و درصورت عدم رعایت ایمنی در پروژه های ساختمان، حداقل بخاطر حفظ جان وسلامتی عوامل اجرایی در این گونه  کارگاه ها تسریعاً نسبت به تعطیلی پروژه والزام کارفرما به تأمین ابزار وامکانات ایمنی ورفع خطرات احتمالی تحت نظارت مهندسین ناظر اقدام نمایند.

شایسته است بیان شود که در این همگنی و هماهنگی بین سه عنصر ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست که اصل اساسی  HSE نیز است، میبایستی مورد نظر کلیه دستگاه های اجرایی بطرق مقتضی قرار گیرد. 

اگرچه افزایش دامنه نظارت‌ها واعمال کنترل های لازم توسط مهندسین ناظر هرپروژه می‌تواند به صورت مقطعی، تعداد حوادث کار را کاهش دهد، اما برای مقابله جدی با حوادث کار، باید فرهنگ خود مراقبتی و ایمنی در محیط کار جدی گرفته شود. آگاه نبودن بسیاری از کارگران درخصوص داشتن حق ایمنی محیط کار، موجب شده که برخی کارفرمایان برای کاهش هزینه‌ها، قوانین ایمن‌سازی محیط کار را نادیده بگیرند . ومتاسفانه هیچگونه الزاماتی هم در این خصوص وجود ندارد. وقتی در یک کارگاه ساختمانی، حتی یک جعبه ساده کمک‌های اولیه هم وجود ندارد، نباید توقع داشت که فرهنگ ایمنی در محیط کار نهادینه شده باشد

تاکنون در زمینه کاهش حوادث کار آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های فراوانی تدوین و برای اجرا ابلاغ شده است؛ اما نبود ضمانت اجرایی کافی، ضعف دولت در انجام بازرسی و کنترل‌های لازم و تمایل کارفرمایان به کسب بیشترین سود در کارگاه‌های ساختمانی و حذف هزینه‌های حیاتی ارتقای ایمنی در این کارگاه‌ها، باعث وقوع حوادث مرگ‌بار برای نیروهای شاغل در این بخش می‌شود. درگیری با ماشین‌آلات، ریزش آوار و گودبرداری، سقوط از ارتفاع، سقوط اشیا و انفجار به‌عنوان عوامل مهم وقوع حوادث ساختمان‌سازی کشور شناخته می‌شود.

همچنین استفاده‌نکردن از وسایل حفاظت فردی، بی‌احتیاطی حادثه‌دیده، نبود نظارت کارفرما، نقص فنی بالابر، اعمال روش کار ناایمن، نبود مهارت لازم برای انجام کار و استفاده از ابزار کار ناایمن نیز از دلایل و خطاهای انسانی مهم در بروز حوادث ناشی از کار در پروژه‌های ساختمانی کشور است.

به‌طور کلی، وقوع حوادث مختلف در زمان احداث ساختمان در کشور چند نتیجه تلخ را در پی خواهد داشت که به فوت، نقص عضو، شکستگی و سایر مصدومیت‌ها تقسیم می‌شود.

متأسفانه به دلایل مختلف آمارهای صحیح و دقیقی از تعداد و نوع آسیب‌دیدگی کارگران ساختمانی وجود ندارد.

بحث و نتیجه گیری

 دخالت گسترده اشخاص فاقد صلاحیت در بخش ساخت و ساز

 مصالح و تجهیزات ساختمانی فاقد استاندارد 

 کمبود بازرسان کار به منظور نظارت بیشتر بر ایمنی کارگاه های ساختمانی

 عدم حمایت قانونی در برخورد با کارفرمایان کارگاه هایی که موارد ایمنی را رعایت نمی کنند.

 عدم استقرار مسئولین ایمنی در کارگاه های ساختمانی

 ضعف فرهنگ ایمنی در بین کارگران، پیمانکاران و کارفرمایان کارگاه های ساختمانی 

ایمن نبودن محیط کار، فقدان آموزش‌های لازم به کارگران ونبود تجهیزات و امکانات پیشرفته و بی‌توجهی کارفرمایان به قانون کار باعث شده این آمار در کشور ما بالاتر از استاندارد‌های بین‌المللی باشد موضوعی که همواره بازرسان کار در بازدید‌های خود از مراکز صنعتی و تولیدی بر آن تأکید دارند و معتقدند: باید آموزش، فرهنگ‌سازی و ارتقای فرهنگ ایمنی در این حوزه جدی گرفته شود تا آمار مرگ و میر ناشی از حوادث کار کاهش یابد

با توجه به مباحث مطرح شده در قسمت نتایج، چنین به نظر می رسد كه برای انجام كار در پروژه های عمرانی طبق اصول HSE یكسری موارد نیاز است تا زمینه ساز رعایت این اصول باشد.

 این موارد عبارتند از:

1- فرهنگ سازی: بدین منظور كه رعایت اصول HSE علاوه بر حفظ جان و سرمایه های ملّی باعث پیشرفت و توسعه اجتماعی می شود. که در پروژه ها ی ساختمانی نیازمند به فرهنگ سازی از طرق مختلف آموزشی، نوشتاری، گفتاری، دیداری و ... می باشد.

  2- زمان: پیاده سازی اصول HSE در پروژه های مختلف عمرانی، صنعتی و غیره مستلزم زمان می باشد زیرا كه هر تغییری كه در سیستم لحاظ شود نیازمند تغییر نگرش می باشد و این نیز به نوبه خود نیازمند زمان برای پذیرفتن و هماهنگ شدن با شرایط جدید می باشد. شرایط مطرح شده برای پروژه های ساختمانی، شرایط كنونی آنها بوده ومیبایستی از زمان صدور پروانه ساختمانی توسط مراجع صدور پروانه اطلاع رسانی لازم صورت گرفته وتوسط مهندسین ناظر اعمال نظارت وتحت حمایت سایر دستگاه های مربوطه الزامات آن اجرایی گردد. 

3- هزینه: برای انجام هر كاری نیازمند به هزینه می باشد و هر چه هزینه در نظر گرفته شده بیشتر باشد بنابراین انجام آن كار با كیفیت بالایی تضمین می شود. از آنجا كه تاكنون هزینه جهت رعایت اصول HSE بصورت كلی دیده نشده است بنابراین بشكل اختصاصی نمی توان انتظار داشت كه تمام موارد جزء به جزء انجام شود. در صورتی كه در ابتدای پروژه هزینه HSE نیز به ریز درنظر گرفته شود می توان انتظار داشت تا موارد به شكل اصولی رعایت شود.

 4- آموزش: جهت رعایت اصولی موارد HSE نیاز به آموزش می باشد. این آموزش ها باید در سطوح و رده های مختلف پیمانكاری و نظارت اجرایی شود تا سطح آگاهی از مخاطرات موجود در انجام عملیات عمرانی بین کارگران ساختمانی به مرز مشتركی برسد.  رعایت ایمنی و در كل الزامات HSE در سطح پروژه ها، اعم از عمرانی یا صنعتی یك فرهنگ می باشد و تا زمانی كه یك فرد به رشد فرهنگی نرسد نیل به این هدف كار بسیار مشكلی خواهد بود. برای یك فرهنگ سازی مناسب ابتدا می باید آموزش در برنامه ها گنجانده شود و سپس این فرهنگ به شكل عقیده و اصول به عوامل دخیل درساخت وساز تزریق شود. با توجه به اهمیت آموزش در فرهنگ سازی HSE، لازم است ابتدا آموزش هایی در سطوح مهندسان ناظر ، مجریان، مدیران پروژه، سرپرستان کارگاه و مسئولین HSE پروژه ها ارائه شود. پس از آموزش نفرات کلیدی در شهرداریها و سایر دستگاه های ذیربط  در خصوص ایجاد فرهنگ HSE در سطح پروژه ها، انجام شود. و با انتشار جزوه های آموزشی در قالب دستورالعملها، چک لیستها، فیلم و كلیپ های آموزشی، جایگاه HSE  مستحکم شده و درنهایت با بازرسی ناظرین، این سیستم را می توان نهادینه کرد.

معاون روابط کار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز در این باره با اشاره به فوت روزانه 5 نفر در حوادث ناشی از کار می‌گوید: تعداد حوادث ناشی از کار سال گذشته حدود 24 هزار حادثه بوده که از این تعداد حادثه 1874 نفر جان خود را از دست داده‌اند.

وی با بیان اینکه فقط 4 درصد نیروی کار آموزش‌های لازم را در بخش ایمنی فراگرفته‌اند

 منابع:

1- مختاری‌آذر اکبر و همکاران، 1392، بررسی و پایش مخاطرات بهداشتی در کارخانه خودروسازی سایپا، شانزدهمین همایش ملی بهداشت محیط ایران.

2- فشکی مسعود و اکبر مختاری‌آذر، 1392، بررسی عملکرد واحد ایمنی و بهداشت کارخانه روغن نباتی پارس قو و تاثیر آن بر کاهش حوادث، شانزدهمین همایش ملی بهداشت محیط ایران.

3- مختاری‌آذر اکبر و همکاران، 1392، بررسی وضعیت ایمنی و بهداشت 6 شركت تولید كننده مواد شوینده و بهداشتی، شانزدهمین همایش ملی بهداشت محیط ایران.

4- خانی محمدرضا و اکبر مختاری‌آذر ، 1388، بررسی وضعیت پروژه های عمرانی، سازمان مهندسی و عمران شهر تهران از نظر ایمنی، بهداشتو محیطزیست، سومین همایش تخصصی مهندسی محیط زیست.

5- آیین نامه های حفاظت و بهداشت کار، تهران 1385موسسه کار و تامین اجتماعی، چاپ پنجم.

6- آرام تیرگر و علیرضا كوهپایه‌ای، 1386، بهداشت حرفه‌ای، ‌ انتشارات اندیشه رفیع.

*