آشیانه های فرودگاه آبادان بخشی از جاذبه های گردشگری صنعتی، تاریخی و جنگ

 *نجلادرخشانی:در سال  ۱۳۰۸ هجری شمسی، شرکت سهامی نفت انگلیس و ایران یک سرویس هواپیمایی تأسیس کرد که مرکزش در آبادان بود. فرودگاه هواپیماهای این سرویس در ۵ کیلومتری آبادان آن زمان قرار داده شده بود.

 

این سرویس در موقع لزوم هفته‌ای چند مرتبه بین آبادان، بصره، بغداد، اهواز، قشم، گناوه، بوشهر، تهران و کرمانشاه پرواز برقرار می‌کرد. پرواز در این سرویس غیر مرتب و مخصوص کارمندان و احتیاجات شرکت نفت بود.

بتدریج که استخراج نفت در مناطق نفت خیز بیشتر می‌شد، حجم و ظرفیت پالایشگاه آبادان می بایستی افزایش می‌یافت، تا توانایی پذیرش نفت‌های استخراج شده را داشته باشد.

 

به همین منظور پالایشگاه مجهز به چهار دستگاه مولد هوای فشرده شد که در نقاط مختلف آن قرار مستقر شدند و هوای فشرده ی مورد احتیاج دستگاههای گوناگون پالایش را که در هر دقیقه ۱۵۰۰۰ فوت مکعب بود، توسط شبکه ای که قطر لوله های آن از یک هشتم تا دوازده اینچ بود تامین میکرد.

 

تا قبل از آغاز جنگ جهانی دوم دستگاههای کراکینک و کارخانه های جدید تقطیر و کارخانه ی آسفالت و کارخانه ی اسید سولفوریک و سایر تاسیسات جانبی مورد نیاز پالایشگاه ساخته و آماده شد. یکی از تاسیسات مذکور جرثقیل اکوان بود که در سال ۱۹۳۹م. مطابق با ۱۳۱۷ه.ش. وارد آبادان شده و در اروندرود روبروی گیت دروازه ی مرکزی پالایشگاه آبادان مستقر گردیده بود. 

جرثقیل اکوان یکی از موثرترین وسایل در جنگ بود. تعداد ۳۶۹ هواپیمای بمب افکن مدل (بوستون Boston) و ۱۸۶ جنگنده (تاند – نولت ThundeNolt) بوسیله ی اکوان از عرشه ی کشتیها در آبادان تخلیه شدند. مونتاژ کردن موتور و بدنه ی جنگنده ها، بال و دم آنها – که بصورت مجزا و قطعه قطعه در آبادان تخلیه شده بودند – به عهده ی اداره ی مستغلات شرکت نفت انگلیس و ایران بود. بدین منظور حدود ده کیلومتر جاده ی مخصوص توسط این اداره ایجاد گردید تا از این طریق، حمل قطعات هواپیما به فرودگاه آبادان تا زیر آشیانه ها براحتی صورت پذیرد.

 

کارگاه مرکزی اداره مستغلات و خدمات دریایی شرکت نفت یکی از فنی ترین کارگاههای خاورمیانه در نوع خود، در دوران جنگ جهانی دوم (۱۳۲۰ه.ش.) بوده است.

پالایشگاه آبادان می بایستی نقش اساسی خود را درجنگ جهانی دوم ایفا می‌کرد. جنگ جهانی دوم جنگ نسبتا مکانیزه ای بود که موتور اصلی آن نفت بوده است. نفت مناطق و فراورده های پالایشگاه آبادان در نبردهای متفقین در خاورمیانه، خاور دور، مدیترانه، روسیه و آفریقا نقش بزرگی برعهده داشت و پیروزی متفقین مدیون آن بود. 

در همین هنگام بود که نیروهای انگلستان سعی کردند شهر آبادان  را به سه دلیل عمده، اشغال کنند:دست‌یابی به مناطق نفت خیز جنوب ،پیشروی در خاک ایران ،به دست گرفتن خطوط ارتباطی زمینی و هوایی در جنوب ایران ،استفاده از امکانات و تأسیسات شرکت نفت انگلیس و ایران .به همین جهت قوای بریتانیایی واسطه ای شدند برای انتقال هواپیماهای آمریکایی از طریق آبادان به تهران و سپس به کشور روسیه تحت یک قرارداد اجاره به شرط تملیک.

همچنین علاوه بر فرستادن هواپیماهای آمریکایی به روسیه از طریق آبادان، مبادله ی هواپیماها بین روسیه و انگلستان نیز از آبادان صورت می گرفت. تخلیه و حتی مونتاژ هواپیماهای متفقین در آبادان انجام می شد و سپس از تهران رهسپار جبهه شوروی می شدند.

 

با ادامه ی جنگ و نیاز به اجرای طرح های کمک رسانی به روسیه، آبادان به موقعیت حساس تری دست یافت. برای کسانی که از پیچیدگی عملیات کمک رسانی به روسیه در آن زمان آگاهی و اطلاعاتی ندارند، احداث جاده از جنوب تا شمال ایران و کشیدن حط سراسری راه آهن با ایجاد یکصد و بیست و دو تونل از میان کوههای زاگرس، قابل تصور نخواهد بود. در آن زمان اقلام بسیار سنگین از طریق راه آهن جابه جا میگردید و سایر وسایل و نفت مورد نیاز از طریق جاده ارسال میشد. برای اینکه بتوانند به سرعت مقادیر زیادی بنزین هواپیما به روسیه حمل کنند، کارخانه ی حلبی سازی پالایشگاه آبادان (P.O.D) را به سرعت توسعه دادند و تولیدات آن را دو برابر کردند.

 

برای اینکه بتوانند هواپیماهای جنگنده را که قطعات آن توسط جرثقیل اکوان از کشتیها پیاده شده بود و در آبادان مونتاژ کرده بودند را از آبادان پرواز دهند می بایستی فرودگاه عظیمی در آبادان می ساختند. بر این اساس برای احداث فرودگاه یک میلیون متر مربع زمین و جاده توسط شرکت نفت آسفالت و آماده سازی شد.

بدین ترتیب فرودگاه اولیه ی آبادان در همان سال ۱۳۲۰ه.ش. توسط شرکت ملی نفت انگلیس و ایران ساخته شده و بسرعت به یکی از فرودگاه‌های درجه یک دنیا مبدل شد.

 

به دلیل موقعیت خاص آبادان و نقش مهمی که در اقتصاد ایران به ویژه در پالایش و صدور نفت داشت، فرودگاه این شهر اهمیت زیادی پیدا کرد و پس از فرودگاه مهرآباد به دومین فرودگاه بین المللی کشور تبدیل شد تا جایی که نخستین پروازهای خارجی از مهرآباد و سپس آبادان در نیمه دوم سال ۱۳۲۸ه.ش. آغاز شد. فرودگاه آبادان به‌عنوان فرودگاه کمکی و احتیاطی فرودگاه مهرآباد برای پروازهای خارجی بود و هرگاه به دلایلی جوی و سایر عوامل، پروازی قادر به نشستن در فرودگاه مهرآباد نبود از فرودگاه آبادان برای فرود استفاده می‌کرد.

ساختمانی که اکنون در فرودگاه بین المللی آبادان وجود دارد در سال ۱۳۳۹ه.ش. در زمینی به مساحت ۳۷۳ هکتار و زیربنای دوازده هزار متر مربع ساخته شده که در زمان خود یکی از بزرگترین پروژه های ساختمانی در آبادان بوده است.

باتوجه به موارد ذکر شده و همچنین تصاویر بدست آمده از آرشیو سفارت ایلات متحده که در روسیه نگهداری می‌شوند و همچنین وجود چند عکس در موزه ی ملی نیروهای هوایی آمریکا که نشاندهنده‌ی نقش فرودگاه آبادان در جنگ جهانی دوم می‌باشند، میتوان گفت آشیانه‌های هواپیماها در فرودگاه آبادان در جنگ جهانی دوم سال ۱۳۲۰ه.ش. جهت مونتاژ قطعات منتقل شده ی هواپیماها ساخته شدند تا از این طریق کمک رسانی و انتقال هواپیماهای جنگنده به سوریه راحتتر صورت گیرد.

بنابراین این سازه های سبک و سوله مانند که در جنگ ایران و عراق صدماتی دیده اند، دارای ارزش و اهمیت بوده و جزئی از میراث ملموس (مادی) شهر محسوب شده و همچنین بلحاظ نقش مهمی که در خاطرات ساکنان آبادان و مسایل استراتژیکی این شهر در دوران جنگ جهانی دوم ایفا کرده‌اند، میتوانند بخش مهمی ازمیراث ناملموس (معنوی) شهر محسوب شوند که به این دو دلیل مهم نیازمند حفاطت و نگهداری و ثبت در فهرست آثار ملی می باشند.

همچنین بدلیل اینکه بخشی از جاذبه‌ی گردشگری جنگ هستند و با احداث موزه‌ی پرواز، میتوانند بخشی از گردشگری صنعتی منطقه لحاظ گردند و در رونق صنعت گردشگری منطقه تاثیر بسزایی داشته باشند، لذا اهمیت و ضرورت حفاطت، مرمت و احیاء آنها احساس می‌شود.

 

لهسایی‌زاده، عبدالعلی. (۱۳۹۴)، جامعه شناسی آبادان، انتشارات کیان مهر.

محبوبی اردکانی، حسین. (۱۳۶۸)، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، جلد سوم، انتشارات دانشگاه تهران.

ولی زاده، ایرج. (۱۳۹۱)، انگلو و بنگلو در آبادان، انتشارات سیما هنر.

سجادپور، فاطمه. (۱۳۹۵)، مکانیابی پویای فرودگاه آبادان در حالت تعدد ذینفعان، پایاننانه‌ی کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر فرزاد حقیقی راد.

سایت اطلاع رسانی مرکز هوانوردی ایران: