آیا رخداد زلزله‌های تهران و اطراف آن به فصول سرد و گرم وابستگی دارد؟
*علی بیت اللهی: زلزله تهران، مهمترین چالش تهران در حیطه مخاطرات طبیعی است. وجود گسله‌های متعدد در حوزه شهری و اطراف تهران، معرف فعال بودن تکتونیکی منطقه است. ظهور گسله‌ها در آبرفت‌های جوان تهران، معرف فعال بودن و جوان بودن گسله‌های گسترده شده در پهنه تهران است. ارزیابی نقشه‌های متعدد گسله‌های تهران و اطراف آن نشان می‌دهد که فقط داخل شهر تهران نزدیک به ۵۰ گسل اصلی، متوسط و فرعی قرار دارد. در مجاورت محدوده شهری تهران نیز حدود ۱۶ گسله اصلی جانمائی شده است که جملگی اینها دلالت بر فعالیت لرزه‌ای مستمر و احتمال وقوع زمین‌لرزه را دارد، در هر حال، پدیداری این گسیختگی‌های گسلی، بی‌تردید با وقوع زلزله‌های گاه سترگ تاریخی همراه بوده است.
از سال ۲۰۰۵ میلادی(بازه زمانی ۱۵ ساله) تا حال حاضر(پائیز ۱۳۹۹)، بر اثر جنبائی و فعالیت گسله‌هائی که نقشه آنها در شکل ۱ نشان داده شده است، بالغ بر ۱۰۳۹ زلزله با بزرگی ۲.۵ و بزرگتر از آن رخ داده است.
شکل۱- گسله‌های تهران و اطراف آن
نقشه زلزله‌های رخ‌داده در داخل مستطیلی با مرکزیت شهر تهران و به طول ۳۰۰ (در راستای شرقی – غربی) و عرض ۲۰۰ کیلومتر(در راستای شمالی – جنوبی) در شکل ۲ نشان داده شده است. از تعداد ۱۰۳۹ زلزله رخ داده، تعداد ۳ زمین‌لرزه با بزرگی ۵ و بالاتر، تعداد ۵ زلزله با بزرگی بین ۴.۵ تا ۵، تعداد ۲۶ زمین لرزه با بزرگی ۴-۴.۵ رخ داده است رخ داده است.
شکل۲- زلزله‌های رخ‌داده در بازه زمانی ۱۵ سال اخیر ۱۳۸۴-۱۳۹۹، در اطراف تهران(مستطیل ۳۰۰*۲۰۰ کیلومتری با مرکزیت تهران)
با بررسی رخداد زلزله‌هایی که در محدوده تهران و اطراف آن(مستطیل ۳۰۰*۲۰۰ کیلومتری) انجام شده به این سوال پاسخ داده می‌شود که آیا با شروع فصول سرد، تعداد وقوع زلزله‌ها در اطراف تهران بیشتر می‌شود؟ آیا تعداد وقوع زلزله‌ها رابطه معناداری با ماه‌های سال دارد؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها در دو حالت موضوع بررسی شد. ۱- کل زلزله‌های اطراف تهران(تا فاصله ۱۵۰ کیلومتری از شرق و غرب و ۱۰۰ کیلومتر از شمال و جنوب تهران) و ۲- زلزله‌هایی با حذف پس‌لرزه‌ها که با توجه به توسعه نسبتا مناسب شبکه لرز‌نگاری نسبت به سال‌های قبل‌تر، بازه زمانی بررسی ۱۵ سال گذشته در نظر گرفته شد.
در همین بازه زمانی و برای محدوده مستطیل شکلی به ابعاد ۳۰۰ کیلومتر در امتداد شرق-غرب و ۲۰۰ کیلومتر در امتداد شمال-جنوب و با مرکزیت شهر تهران، تعداد زلزله‌های بالای ۲.۵ برابر ۱۰۳۹ زلزله است. با توجه به اینکه پس از زلزله‌های متوسط و یا بزرگ، احتمال رخداد پس‌لرزه‌های متعدد وجود دارد و این تجمع زمانی و مکانی متراکم پس‌لرزه‌ها ممکن است این تصور نادرست را ایجاد کند که در یک ماه بخصوص زلزله‌های زیادی رخ می‌دهند، بنابراین در این بررسی، بر روی داده‌های زلزله‌ها که پس‌لرزه‌های آنها حذف شده بودند نیز ارزیابی انجام شد و هر دو حالت با هم مقایسه شدند. توزیع زمین‌لرزه‌ها با حذف پسلرزه ها به عدد ۷۰۰ تقلیل پیدا کرد. از این تعداد زلزله ۳ زلزله با بزرگی ۵ و بزرگتر، ۵ زلزله با بزرگی ۴.۵ تا ۵ و ۲۲ زلزله با بزرگی ۴ تا ۴.۵ است.
- حالت اول: کل زلزله‌ها بدون حذف پس‌لرزه‌ها
بر اساس ماه‌های سال و فصول ۴ گانه تعداد رخدادهای لرزه‌ای(۱۰۳۹ زمین‌لرزه) تفکیک شد و در نمودارهای شکل ۴ نشان داده شد. در این نمودارها تعداد زلزله ها بازای ماه های سال و همچنین فصل های مختلف سال نشان داده شده است. واضح است که اختلاف معنی داری بین ماه ها و فصول مختلف سال و تعداد وقوع زلزله ها نیست.
شکل۴- تعداد وقوع زلزله های اطراف تهران بازای ماه و فصول مختلف سال در طی دوره ۱۵ ساله
- حالت دوم: کل زلزله‌ها با حذف پس‌لرزه‌ها
در شکل ۵ با حذف پسلرزه ها مجددا سعی گردید شد تا ارتباط بین ماه ها و فصل های سال با تعداد رخداد های لرزه ای نشان داده شود. شکل ۵ نیز رابطه معنی داری که معرف افزایش تعداد وقوع زلزله ها در فصول سرد سال(پائیز و زمستان) باشدرا نشان نمی دهد.
زلزله های مورد استفاده در این تحقیق جملگی از سایت مرکز لرزه نگاری کشوری وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران برگرفته شده است و برای دوره زمانی ۱۵ ساله ملاک و معیار قضاوت دقیقی مبنی بر عدم وابستگی رخداد زلزله ها به ماه و سردی هوا و حتی شب و روز را ارائه می‌دهد.
در این تحقیق بصورت آماری و با توجه به بازه زمانی رخداد زلزله و پراکندگی آنها در طی ماه‌ها و فصل‌های سال، نشان داده شد، این تصور که با شروع هوای سرد رخداد زلزله ها در تهران و اطراف آن زیاد یا کم می‌شود، بهیچوجه درست نیست و امید است که این تحقیق یکبار برای همیشه بر روی این تصور غلط افزایش رخداد زلزله در نیمه دوم سال که هوا سرد می شود، خط بطلان بکشد.
شکل۵- تعداد وقوع زلزله‌های اطراف تهران به ازای ماه و فصول مختلف سال در طی دوره ۱۵ ساله با حذف پس‌لرزه‌ها
*عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی
