بازخوانی مدیریت جنگ در آزادسازی خرمشهر

سلیم طباخی: سوم خرداد سال 1361 یادآور یکی از حماسی‌ترین روزهای تاریخ ایران حداقل در 200 سال گذشته است. در فاصله این دو قرن به‌ جز «آزادسازی خونین‌شهر» هیچ‌گاه پیش نیامده است که شهری از خاک وطن جدا شده و با استفاده از قدرت نظامی به دامن آن برگشته باشد.

در حالی که اشغال خرمشهر توسط عراق به عنوان آخرین و مهم ترین برگ برنده این کشور برای وادار ساختن ایران به شرکت در هر گونه مذاکرات صلح تلقی می شد، آزاد سازی این شهر می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی بر متجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد.

بر همین اساس، با توجه به این که منطقه عمومی غرب کارون آخرین منطقه مهمی بود که هم چنان در اشغال عراق قرار داشت، از یک سو فرماندهان نظامی ایران برای انجام عملیات در این منطقه اشتراک نظر داشتند، و از سوی دیگر عراق نیز که طراحی عملیات آزادسازی خرمشهر را پس از عملیات فتح المبین قطعی و مسجل می‌پنداشت، با در نظر گرفتن اهمیت این شهر و جایگاه آن در دفاع از بصره، به ضرورت حفظ این منطقه معتقد بود. از این رو، بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح المبین، در حالی که قوای ارتش عراق در منطقه عمومی خرمشهر تقویت می‌شد، به تمام یگان‌های تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا دستور داده شد تا ضمن بازسازی و تجدید قوا، به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند.

سوم خرداد سال 1361 یادآور یکی از حماسی‌ترین روزهای تاریخ ایران حداقل در 200 سال گذشته است. در فاصله این دو قرن به‌ جز «آزادسازی خونین‌شهر» هیچ‌گاه پیش نیامده است که شهری از خاک وطن جدا شده و با استفاده از قدرت نظامی به دامن آن برگشته باشد. فتح خرمشهر را «اسطوره مقاومت و پیروزی» جمهوری اسلامی ایران در جنگ با عراق دانسته‌اند و صدام حسین تصرف آن را «کلید دروازه بصره» اعلام کرده بود. مفسرین نظامی جهان نیز با مشاهده «دژهای مستحکم و مواضع دفاعی ارتش عراق» در شهر، آن را به «استالینگراد» تشبیه کرده بودند؛ اما چه شد که این «استالینگراد صدام حسین» در طول 24 ساعت فروریخت و به دست رزمندگان جمهوری اسلامی افتاد، شهری که ارتش عراق برای تصرف آن 35 روز با تمام قوا جنگیده بود.

آزادسازی خرمشهر حیثیت و اعتبار رزمی رزمندگان جمهوری اسلامی را در جهان افزایش داده و نتیجه این عملیات کارشناسان نظامی و دستگاه‌های تبلیغاتی جهان را وادار ساخت که به پیروزی و توانایی‌های رزمندگان حماسه‌آفرین ما اعتراف کنند. در حالی‌که اکثر یگان‌های ارتش متجاوز عراق که در این منطقه وارد عمل شده بودند در مصاف با رزمندگان خستگی‌ناپذیر ما، توان رزمی خود را از دست‌داده بود و تعداد کثیری از نیروهای دشمن کشته، زخمی و اسیر شده بودند این بار نیز متجاوز مانند عملیات فتح المبین، این شکست خفت‌بار خود را عقب‌نشینی اختیاری از منطقه و بر مبنای طرح‌های تاکتیکی خود اعلام نمود که بطلان این مدعا بیش از هرکس، برای رژیم بعث و ارتش عراق روشن است.

یکی از دلایل مهم این پیروزی به نوع ابتکارات و تاکتیک‌های اتخاذ شده در عملیات بیت‌المقدس توسط رزمندگان اسلام برمی‌گردد. اینکه این تاکتیک‌ها چه بوده‌اند و نیروهای عمل‌کننده چگونه عمل کرده‌اند، از جمله موضوعاتی است که مقاله زیر به روایت آن می‌پردازد.

** چگونگی تجاوز عراق در این منطقه

عراق در ابتدای حمله عمومی خود به ایران در تاریخ 31/6/59 لشکر 5 پیاده مکانیزه تقویت ‌شده از سپاه سوم را از محور شلمچه و با مأموریت تصرف آبادان و خرمشهر در منطقه وارد عمل نمود و اندکی بعد با ملاحظه پایداری شدید خرمشهر در مقابل تجاوز، یگان‌های دیگری از سپاه سوم عراق از سایر معابر این منطقه وارد عمل گردیده و به سمت جفیر، پادگان حمید، اهواز، سوسنگرد و حمیدیه پیشروی نمودند. پیشروی نیروهای متجاوز به ‌طرف اهواز، توسط نیروهای خودی با سرعت سد گردید و محاصره سوسنگرد نیز در هم‌ شکسته شده و این شهر آزاد گردید. بخشی از خرمشهر پس از 36 روز مقاومت دلیرانه که حماسه آن در تاریخ میهن اسلامی ثبت گردیده است به اشغال درآمد و یگان‌های متجاوز با عبور از رودخانه کارون در منطقه مارد آبادان را محاصره کرده بودند موفق به تصرف آبادان نشده و در پایان سال اول جنگ سرپل دشمن در شرق کارون با عملیات درخشان و پیروز ثامن‌الائمه (ع) (5/7/1360) نابود گردید.

** آشنایی با منطقه عملیات

در بررسی جنگ تحمیلی، به‌طورکلی می‌توان منطقه عمومی غرب استان خوزستان را به ‌عنوان یکی از صحنه‌های عملیاتی در این جنگ به سه جبهه شمالی، میانی و جنوبی تقسیم نمود. این صحنه عملیاتی دارای 300 کیلومتر عرض (از شمال تا جنوب استان) و عمق 100 کیلومتر (حدفاصل رودخانه‌های کرخه و کارون تا دجله و اروندرود رود) بود.

در سال دوم جنگ، با مشارکت نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران و یگان‌های بسیج مردمی و سپاه پاسداران به‌منظور آزادسازی مناطق اشغال‌شده توسط دشمن عملیات آفندی بزرگی را طرح‌ریزی و یکی پس از دیگری به مرحله اجرا درآوردند که با موفقیت‌های بسیار همراه بود به‌طوری‌که سرانجام متجاوز مجبور گردید اکثر مناطق شمالی را تخلیه نماید. درصحنه عملیاتی خوزستان، جبهه میانی با عملیات طریق‌القدس (آذرماه 1360) آزاد گردید و در جبهه شمالی با عملیات درخشان فتح المبین (فروردین‌ماه 1361) منطقه غرب شوش-اندیمشک از لوث وجود دشمن پاک گردید.

پس از عملیات فتح المبین، آزادسازی جبهه جنوبی (منطقه جنوب غربی اهواز تا خرمشهر) هدف نیروهای رزمنده جمهوری اسلامی ایران قرار داشت که برای وصول به این هدف، عملیات آفندی کربلا 3 طرح‌ریزی و به مرحله اجرا درآمد.

منطقه عملیاتی کربلا 3 به شکل یک چهارضلعی به‌طورکلی محدود بود از شمال به کرانه جنوبی رودخانه کرخه کور، از سمت خاور (مشرق) به رودخانه کارون، از جنوب به رودخانه اروندرود و از سمت باختر (غرب) به منطقه شرق بصره، وسعت این منطقه حدود 6000 کیلومترمربع بوده و نیروهای خودی و دشمن در یک جبهه یک‌صد و هفتاد کیلومتری در سراسر کرانه رودخانه کرخه کور (از هورالعظیم تا دب حردان) و کارون (از آب تیمور تا خرمشهر) با یکدیگر در تماس بودند. شکل کلی زمین منطقه به‌صورت بیابانی و تقریباً فاقد پستی و بلندی و عوارض مشخص بوده و عوارض حساس نظامی را به‌غیراز شهرهای کوچک و بزرگ منطقه مانند هویزه و خرمشهر، مواضع پدافندی مستحکم و خاک‌ریزهای متوالی دشمن تشکیل می‌دادند.

تمامی منطقه به خاطر شکل بیابانی آن، از دیدگاه نظامی قابل‌عبور و مرور بوده اما معابر عمده وصولی در امتداد جاده‌های ساخته‌شده در منطقه را می‌توان به شرح زیر دانست:

- معبر وصولی شرق بصره، شلمچه، خرمشهر، آبادان

- معبر وصولی شرق بصره، پاسگاه زید، ایستگاه راه‌آهن حسینیه، اهواز

- معبر وصولی شرق بصره، طلائیه، جفیر- هویزه - سوسنگرد

- معبر وصولی شرق بصره، کوشک، جفیر- پادگان حمید –اهواز

"عراق با تکیه‌بر اشغال خرمشهر، آن را اهرم بسیار مناسبی برای اعمال فشار به جمهوری اسلامی در صورت آغاز مذاکرات صلح می‌دانست و ایران آزادسازی این شهر را سمبل تحمیل اراده سیاسی خود بر متجاوز و اثبات برتری نظامی تلقی می‌کرد."

در حالی که اشغال خرمشهر توسط عراق به عنوان آخرین و مهم ترین برگ برنده این کشور برای وادار ساختن ایران به شرکت در هر گونه مذاکرات صلح تلقی می‌شد، آزادسازی این شهر می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی بر متجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد.

بر همین اساس، با توجه به این که منطقه عمومی غرب کارون آخرین منطقه مهمی بود که همچنان در اشغال عراق قرار داشت، از یک سو فرماندهان نظامی ایران برای انجام عملیات در این منطقه اشتراک نظر داشتند، و از سوی دیگر عراق نیز که طراحی عملیات آزادسازی خرمشهر را پس از عملیات فتح المبین قطعی و مسجل می‌پنداشت، با در نظر گرفتن اهمیت این شهر و جایگاه آن در دفاع از بصره، به ضرورت حفظ این منطقه معتقد بود. از این رو، بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح المبین، در حالی که قوای ارتش عراق در منطقه عمومی خرمشهر تقویت می‌شد، به تمام یگان‌های تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا دستور داده شد تا ضمن بازسازی و تجدید قوا، به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند.

اهداف عملیات

عملیات بیت‌المقدس آخرین حلقه از زنجیره استراتژی نظامی جمهوری اسلامی ایران (آزادسازی مناطق اشغالی) در استان خوزستان محسوب می‌شد. آنچه که جایگاه این عملیات را در استراتژی مزبور نمایان می‌ساخت، دستیابی به هدف استراتژیک خرمشهر بود. این هدف در میان اهداف تصرف‌شده توسط ارتش عراق اهمیت خاصی داشت. عراق با تکیه‌بر اشغال خرمشهر، آن را اهرم بسیار مناسبی برای اعمال فشار به جمهوری اسلامی در صورت آغاز مذاکرات صلح می‌دانست و ایران آزادسازی این شهر را سمبل تحمیل اراده سیاسی خود بر متجاوز و اثبات برتری نظامی تلقی می‌کرد. به همین دلیل، نتیجه و سرانجام عملیات بیت‌المقدس برای هر دو کشور امری حیاتی و سرنوشت‌ساز بود. گذشته از اهداف سیاسی و نظامی، اهداف تاکتیکی دیگری برای این عملیات تعیین‌شده بود که بر میزان اهمیت آن می‌افزود. به‌ هر تقدیر اهداف کل عملیات از سوی قرارگاه مرکزی کربلا به شرح زیر اعلام‌شده بود:

اهداف نظامی

1-آزادسازی شهرهای خرمشهر، هویزه و نیز پادگان حمید

2-آزادسازی 6 هزار کیلومترمربع (مسعود بختیاری –1380 –ص 33) از سرزمین‌های اشغال‌شده

3-رسیدن به مرزهای بین‌المللی و اتخاذ مواضع موزون پدافندی

4-انهدام حداقل 2 لشکر از نیروهای ارتش عراق

5- خارج نمودن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از برد توپخانه دشمن

6-آزادسازی جاده اهواز –خرمشهر و خارج شدن جاده اهواز –آبادان از برد توپخانه دشمن

7- تأمین مرز بین‌المللی (حدفاصل پاسگاه طلائیه تا شلمچه)

اهداف سیاسی

1- برآورد می‌گردید که با تحمیل شکست به عراق در این منطقه و به‌ویژه آزادسازی خرمشهر رژیم صدام حسین ازنظر سیاسی و نظامی در داخل و خارج عراق بی‌اعتبار و احتمالاً ساقط خواهد شد.

2- تسلیم شدن احتمالی رژیم عراق برای پذیرش شرایط پیشنهادی ایران برای خاتمه دادن به جنگ

اهداف اقتصادی

1- توقف هزینه‌های جنگ، در صورت تسلیم عراق و خاتمه یافتن درگیری

2- آزاد شدن شهرها و روستاهای اشغالی که با اسکان دادن مجدد پناهندگان و آوارگان این محل‌ها از فشار مشکلات اقتصادی جنگ‌زدگان بر دولت کاسته می‌شد

3- امکان ایجاد دوباره فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی

اهداف تبلیغاتی

1- نشان دادن توانمندی نیروهای مسلح ایران در سرکوب متجاوز

2- ارائه قاطعیت رژیم اسلامی در کسب خواسته‌های خود

3- افزایش روحیه رزمندگی در نیروهای خودی و جلب و جذب کمک‌های مردمی

4- ایجاد تزلزل در روحیه ارتش عراق با تبلیغ نقاط ضعف سیستم فرماندهی ارتش عراق

منطقه عملیات

منطقه عمومی عملیات بیت‌المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور است، که از شمال به رودخانه کرخه کور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هور الهویزه منتهی می‌شود.

منطقه مزبور به‌جز جاده نسبتاً مرتفع اهواز – خرمشهر، فاقد هرگونه عارضه مهم برای پدافند است. همین امر موجب شد تا زمین منطقه –به دلیل مسطح بودن –برای مانور زرهی مناسب و برای حرکت نیروهای پیاده –به دلیل در دید و تیر قرار داشتن – نامناسب باشد. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده آسفالت اهواز –  خرمشهر، شهر هویزه و رودخانه‌های کارون،  کرخه کور و اروند  بود.

طرح‌ریزی عملیات بیت‌المقدس

اگرچه طرح‌ریزی عملیات آفندی برای آزادسازی خرمشهر و منطقه جنوبی خوزستان همزمان با تشکیل قرارگاه کربلا و طرح‌ریزی عملیات طریق‌القدس و فتح المبین در دستور کار قرارگاه مزبور قرارگرفته بود و پاره‌ای مطالعات ابتدایی و اولیه هم انجام‌شده بود اما طرح‌ریزی عملیات یادشده عملاً از روز هشتم فروردین‌ماه (نصرت الله معین وزیری –سال 1382 –ص 7)  که عملیات فتح المبین به پایان غرورآفرین خود رسیده بود آغاز گشت و همزمان و همگام با پیشرفت و تکمیل طرح‌ریزی، نقل و انتقال نیرو از جبهه شمالی به جبهه جنوبی (به فاصله حدود 300 کیلومتر) و تهیه امکانات موردنیاز از قبیل آماده‌سازی پل‌های شناور، طراده و قایق‌های هجومی برای عبور از کارون و سایر نیازمندی‌های تدارکاتی و پشتیبانی از عملیات با سرعت فراهم می‌شد.

نظر به اینکه فرمانده نیروی زمینی ارتش سرعت در طرح‌ریزی، تهیه و آماده شدن برای اجرای عملیات را به‌عنوان تدبیر خود اعلام نموده و به‌شدت آن را به‌عنوان یک عامل غافلگیری دشمن پیگیری می‌نمود، امور یادشده با تلاش همه مسئولین با سرعت انجام به‌ طوری‌ که ظرف یک ماه پس از پایان عملیات فتح المبین همه‌چیز برای آغاز عملیات جدید آماده بود و بدین ترتیب زمان اجرای عملیات بیت‌المقدس در 10 اردیبهشت 61 به یگان‌ها ابلاغ شد.

مانور عملیات بیت‌المقدس

مانور عملیات بیت‌المقدس در طرح تهیه‌ شده شامل یک مانور چهار مرحله‌ای بود که به‌طورکلی شامل عبور از رودخانه کارون و تصرف سرپل، ادامه تک از سرپل به‌سوی مرز، تک در منطقه شرق بصره و احاطه خرمشهر در شلمچه بود اما در عمل و به علت وضعیت‌های تاکتیکی به وجود آمده، در مراحل سوم و چهارم تغییراتی در طرح تهیه‌شده انجام و کلاً عملیات در پنج مرحله به شرح زیر انجام شد:

مرحله اول: عبور نیروهای خودی در قالب قرارگاه‌های نصر و فتح از رودخانه کارون و تک به دشمن و تصرف سرپل در کرانه باختری رودخانه، همزمان تک قرارگاه قدس در جبهه رودخانه کرخه کور به‌منظور تثبیت دشمن در منطقه جفیر (10 اردیبهشت 61)

مرحله دوم: ادامه تک قرارگاه‌های نصر و فتح از سرپل تصرف‌ شده به‌ سوی خط مرز و ادامه تلاش قرارگاه قدس برای تثبیت دشمن در جبهه کرخه کور (16 اردیبهشت 61)

مرحله سوم: عقب‌نشینی یگان‌های دشمن از منطقه عمومی جفیر و تلاش قرارگاه قدس برای اخذ تماس مجدد با دشمن و ممانعت از عقب‌نشینی آن‌ها (17 و 18 اردیبهشت 61)

مرحله چهارم: تک یگان‌های قرارگاه نصر در منطقه شلمچه و پل نو به‌منظور احاطه خرمشهر از غرب (19 و 20 اردیبهشت 61)

مرحله پنجم: تک نهایی در منطقه شلمچه و پل نو و فتح خرمشهر (1 تا 3 خرداد 61) شایان‌ذکر است برابر طرح تهیه‌شده، قرارگاه فجر در منطقه فتح المبین، عملیات پوشش و فریب تاکتیکی را در منطقه فکه باهدف تصرف تپه 182 با موفقیت در روزهای 11 و 12 اردیبهشت 61 اجرا نمود.

"رادیو دولتی صدای امریکا پس از پنج شبانه‌روز سکوت و امتناع از انعکاس خبر فتح خرمشهر توسط نیروهای ایران، سرانجام در گزارش ویژه هشتم خردادماه سال ۱۳۶۱ خود می‌گوید: با وجود مشکلات تدارکاتی، ناآرامی‌های ناشی از انقلاب و کاهش تدریجی قدرت عملیات نیروهای هوایی ایران، ماشین نظامی ایران به‌گونه‌ای اعجاب‌آور عمل کرد."

در حالی که اشغال خرمشهر توسط عراق به عنوان آخرین و مهم ترین برگ برنده این کشور برای وادار ساختن ایران به شرکت در هر گونه مذاکرات صلح تلقی می‌شد، آزادسازی این شهر می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی بر متجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد.

بر همین اساس، با توجه به این که منطقه عمومی غرب کارون آخرین منطقه مهمی بود که همچنان در اشغال عراق قرار داشت، از یک سو فرماندهان نظامی ایران برای انجام عملیات در این منطقه اشتراک نظر داشتند، و از سوی دیگر عراق نیز که طراحی عملیات آزادسازی خرمشهر را پس از عملیات فتح المبین قطعی و مسجل می‌پنداشت، با در نظر گرفتن اهمیت این شهر و جایگاه آن در دفاع از بصره، به ضرورت حفظ این منطقه معتقد بود. از این رو، بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح المبین، در حالی که قوای ارتش عراق در منطقه عمومی خرمشهر تقویت می‌شد، به تمام یگان‌های تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا دستور داده شد تا ضمن بازسازی و تجدید قوا، به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند.

دفاع پرس قصد دارد در چند قسمت عملیات بیت المقدس را از نظر اهداف، شرح عملیات، طرح‌ریزی عملیات بیت‌المقدس و ... را شرح دهد. در ادامه بخش سوم این متن را می‌خوانید:

** نیروهای خودی شرکت‌کننده در عملیات بیت‌المقدس

1. ارتش جمهوری اسلامی ایران

الف - نیروی زمینی: لشکر 21 پیاده، لشکر 92 زرهی، لشکر 16 زرهی، تیپ 58 تکاور، تیپ 23 نوهد تیپ 37 زرهی، تیپ 3 لشکر 77، هوانیروز، گروه‌های 22 و 33 توپخانه، گروه 422 مهندسی و گردان 412، مهندسی رزمی، گروه مخابرات.

ب - نیروی هوایی: عملیات پشتیبانی نزدیک هوایی، ترابری نیرو و بار، تخلیه مجروحین

2. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

الف – نیروهای بسیج مردمی که در قالب 3 لشکر و تعدادی تیپ‌های مستقل سازمان‌یافته بودند

ب – جهاد سازندگی عمدتاً به‌صورت پشتیبانی مهندسی از عملیات یگان‌های نیروی زمینی ارتش و سپاه پاسداران در قالب 3 قرارگاه عملیاتی نصر، فتح و قدس سازمان‌یافته بودند.

استعداد دشمن قبل از آغاز عملیات بیت‌المقدس

تا قبل از آغاز عملیات بیت‌المقدس، استعداد نیروهای دشمن (مسعود بختیاری – سال 1380 – ص 67) به ترتیب زیر بود:

-  لشکر 6 زرهی؛ از جنوب رودخانه کرخه تا هویزه.

- لشکر 5 مکانیزه؛ از غرب اهواز تا روستای سید عبود.

- لشکر 11 پیاده از سید عبود تا خرمشهر –  تیپ‌های 22، 48، 44 مأمور حفاظت از خرمشهر بودند.

- لشکر 3 زرهی در شمال خرمشهر.

با شروع عملیات نیز یگان‌های دیگری از ارتش عراق به منطقه اعزام شدن که درمجموع تمامی یگان‌هایی که در منطقه درگیری حضور یافتند، عبارت بودند از:

- لشکر 5 مکانیزه؛ شامل: تیپ‌های 26 و 55 زرهی و تیپ‌های 15 و 20 مکانیزه.

- لشکر 6 زرهی؛ شامل: تیپ‌های 16 و 30 زرهی و تیپ  25 مکانیزه.

- لشکر 3 زرهی؛ شامل: تیپ‌های 6،12 و 53 زرهی و تیپ 8 مکانیزه.

- لشکر 9 زرهی؛ شامل: تیپ‌های 35 و 43 زرهی و تیپ 14 مکانیزه.

- لشکر 10 زرهی؛ شامل: تیپ‌های 17 زرهی و 24 مکانیزه.

- لشکر11پیاده؛ شامل:سه تیپ سازمان44،48و49پیاده و سه تیپ تحت امر 45،113و 22 پیاده.

- لشکر 12 زرهی؛ شامل: تیپ‌های 46 مکانیزه و 37 زرهی.

- لشکر 7 پیاده؛ شامل: تیپ‌های 19 و 39 پیاده.

- تیپ مستقل 10 زرهی.

- تیپ‌های مستقل 109، 419، 416، 90، 417، 601، 602، 605، 606، 409، 238 و 501 پیاده.

- تیپ‌های 31، 32 و 33 نیروی مخصوص.

- تیپ‌های 9، 10 و 20 گارد مرزی.

- تعداد 30 گروهان کماندو.

- تعداد 10 قاطع جیش الشعبی (هر قاطع 450 نفر).

- گردان تانک مستقل سیف سعد.

- گردان‌های شناسایی حطین، صلاح‌الدین، حنین.

- توپخانه دشمن نیز از 530 قبضه توپ در انواع مختلف تشکیل‌شده بود که به‌طور تقریبی عبارت بود از 30 گردان

** طرح عملیات بیت‌المقدس

در طراحی عملیات، تهاجم از طریق عبور از رودخانه کارون و پیشروی به‌سوی مرز بین‌المللی و سپس آزادسازی شهر خرمشهر مدنظر قرارگرفته و چنین استدلال می‌شود که حمله به جناح دشمن، که عمدتاً به سمت شمال آرایش گرفته بود، عامل موفقیت عملیات است.

هم‌چنین، شکستن خطوط اولیه دشمن و عبور از رودخانه و گرفتن سرپل در غرب کارون تا جاده آسفالته اهواز – خرمشهر به‌عنوان اهداف مرحله اول و ادامه پیشروی به سمت مرز و تأمین خرمشهر به‌عنوان اهداف مرحله دوم تعیین شدند.

بر همین اساس، محورهای عملیاتی هر یک از قرارگاه‌ها به ترتیب زیر مقرر گردید:

1- محور شمالی؛ قرارگاه قدس (با عبور از رودخانه کرخه).

2- محور میانی؛ قرارگاه فتح (با عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سمت جاده اهواز)

** شرح کامل عملیات بیت‌المقدس

درحالی‌که اشغال خرمشهر توسط عراق به‌عنوان آخرین و مهم‌ترین برگ برنده این کشور برای وادار ساختن ایران به شرکت در هرگونه مذاکرات صلح تلقی می‌شد، آزادسازی این شهر می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی بر متجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد.

بر همین اساس، با توجه به این‌که منطقه عمومی غرب کارون آخرین منطقه مهمی بود که هم چنان در اشغال عراق قرار داشت، از یک‌سو فرماندهان نظامی ایران برای انجام عملیات در این منطقه اشتراک نظر داشتند و از سوی دیگر عراق نیز که طراحی عملیات آزادسازی خرمشهر را پس از عملیات فتح المبین قطعی و مسجل می‌پنداشت، با در نظر گرفتن اهمیت این شهر و جایگاه آن در دفاع از بصره، به‌ضرورت حفظ این منطقه معتقد بود. ازاین‌رو، بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح المبین، درحالی‌که قوای ارتش عراق در منطقه عمومی خرمشهر تقویت می‌شد، به تمام یگان‌های تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا دستور داده شد تا ضمن بازسازی و تجدیدقوا، به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند.

سرانجام عملیات بیت‌المقدس در 30 دقیقه بامداد روز 10 اردیبهشت 1361 با قرائت رمز عملیات بسم الله الرحمن الرحیم. بسم‌الله القاسم الجبارین، یا علی ابن ابی‌طالب از سوی فرماندهی آغاز شد.

شهید آیت‌الله صدوقی و آیت‌الله مشکینی نیز که در کنار فرماندهان سپاه و ارتش در قرارگاه کربلا حضور داشتند، هر یک به‌طور جداگانه، پیام‌هایی را به‌وسیله بی‌سیم خطاب به رزمندگان اسلام قرائت کردند.

عملیات بیت‌المقدس را به چهار دوره زمانی به شرح زیر می‌توان تقسیم کرد:

مرحله اول: در محور قرارگاه قدس (شمال کرخه کور) به دلیل هوشیاری دشمن و وجود استحکامات متعدد، پیشروی نیروها به‌سختی امکان‌پذیر بود و در این میان تنها تیپ‌های 43 بیت‌المقدس و 41 ثارالله (مجتبی جعفری – سال 1384 – ص 76)  موفق شدند از مواضع دشمن عبور کرده و منطقه‌ای در جنوب رودخانه کرخه کور را به‌عنوان سرپل تصرف کنند. عدم پوشش جناحین این یگان‌ها باعث شده بود که فشار شدید دشمن بر آن‌ها وارد شود.

در محور قرارگاه فتح، یگان‌های خودی ضمن عبور از رودخانه به‌سرعت خود را به جاده اهواز – خرمشهر رسانده و به ایجاد استحکامات و جلوگیری از نقل و انتقالات و تحرکات دشمن در جاده مذکور پرداختند.

در محور قرارگاه نصر، به دلیل تأخیر درحرکت و وجود باتلاق در کنار جاده اهواز – خرمشهر و هم‌چنین تمرکز دشمن در شمال خرمشهر، نیروهای این قرارگاه نتوانستند به اهداف موردنظر دست‌یافته و با قرارگاه فتح الحاق کنند.

الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و هم‌چنین تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور کار عملیات شب دوم قرار گرفت که با انجام آن تا حدودی اهداف موردنظر محقق شد، لیکن برخی رخنه‌ها همچنان باقی بود تا این‌که سرانجام پس از 5 روز، جاده اهواز – خرمشهر از کیلومتر 68 تا کیلومتر 103 تثبیت و کلیه رخنه‌ها ترمیم شد.   

مرحله دوم: در این مرحله آزادسازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد که قرارگاه‌های فتح و نصر از جاده اهواز – خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه قدس نیز مأموریت یافت تا به‌صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام نماید و سپس آن را گسترش دهد.

عملیات در این مرحله در ساعت 22:30 روز 16/2/1361 آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان‌های قرارگاه نصر نیز با اندکی تأخیر و تحمل فشارهای دشمن، به مرز رسیده و با قرارگاه فتح الحاق کردند.

دشمن با مشاهده جهت پیشروی نیروهای ایران به‌طرف مرز، لشکرهای 5 و 6 خود را به عقب کشاند. به نظر می‌رسید این عقب‌نشینی با دو هدف انجام‌شده باشد: یکی جلوگیری از محاصره و انهدام این لشکرها،  و دیگری تقویت هر چه بیشتر خطوط پدافندی بصره و خرمشهر.

در پی این عقب‌نشینی که از ساعات اولیه روز 18 اردیبهشت 1361 آغازشده بود، نیروهای قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیروهای دشمن، تعدادی از آن‌ها را که از قافله عقب‌مانده بودند، به اسارت خود درآوردند و درنتیجه جاده اهواز – خرمشهر (تا انتهای جنوب منطقه‌ای که توسط قرارگاه نصر به‌عنوان سرپل تصرف‌شده بود) و نیز مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.

مرحله سوم: در این مرحله، قرارگاه نصر مأموریت یافت تا حرکت خود را به سمت خرمشهر آغاز نماید. نیروهای عمل‌کننده که متشکل از چهار تیپ مستقل سپاه پاسداران و دو تیپ ارتش بودند، در آخرین ساعات روز 19/2/1361 عملیات خود را آغاز کردند؛ اما به دلیل هوشیاری دشمن و تمرکز نیرو در خطوط  پدافندی‌اش، نیروهای خودی در انجام مأموریت خود توفیق نیافتند. تکرار این عملیات در روز بعد نیز به شکست انجامید. به همین خاطر تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی فرصت بیشتری به یگان‌ها داده شود. هم‌چنین مقرر شد دو تیپ المهدی (عج) و امام سجاد (ع) از قرارگاه فجر نیز درحرکت بعدی استفاده شود.

مرحله چهارم عملیات از 1 تا 4 خرداد 1361:

سرانجام در ساعت 22:30 اول خرداد 1361 تلاش برای آزادی سازی خرمشهر با رمز «بسم‌الله القاسم الجبارین یا محمد بن عبدالله (ع)» آغاز شد در برابر تک سریع و غافلگیرانه، نیروهای عراقی دچار وحشت و سرگردانی شدید شدند و نتوانستند واکنش مهمی از خود نشان دهند و ارتباط یگان‌های دشمن با یکدیگر قطع شد. فرار افسران و درجه‌داران و سربازان عراقی از منطقه خرمشهر گویای ازهم‌پاشیدگی سازمان یگان‌های دشمن بود.

در روز دوم خرداد نتیجه پیکار بسیار درخشان بود و قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود، رسید. تعداد اسرای عراقی در این روز از 2830 نفر تجاوز کرد و یگان‌هایی از دشمن که در منطقه بین نهر عرایض و شلمچه مستقر بودند، به میزان زیاد منهدم شدند.

به وجود حضور گسترده هواپیماهای عراقی در آسمان منطقه، عقابان تیزپرواز نیروی هوایی ارتش در پشتیبانی از یکان‌های رزمنده، درصحنه عملیات بیت‌المقدس حضوری فعال داشتند و با بمباران پل شناور عراقی‌ها بر روی اروندرود و مناطق تجمع آنان در آن‌سوی رودخانه، نقش ارزنده‌ای در آزادسازی خرمشهر ایفا کردند.

در اواخر روز دوم خرداد، قرارگاه کربلا پس از بررسی آخرین وضعیت، تصمیم گرفت تا نیروها با ورود به شهر، آن را از لوث وجود نیروهای عراقی پاک گردانند؛ و در سه بامداد روز سوم خرداد واحدهایی از رزمندگان ایران به آن‌سوی رودخانه وارد شدند.

از طرف دیگر جمعی از نیروهای عراقی با استفاده از تاریکی شب و قایق اقدام به فرار کردند که تعدادی از این قایق‌ها توسط تکاوران نیروی دریایی هدف قرار گرفت و سرنشینان آن‌ها غرق شدند.

نیروهای عراقی از ساعت سه و پنجاه دقیقه بامداد تا نیم بعدازظهر روز سوم خرداد از سمت شلمچه 3 بار اقدام به پاتک کردند و تلاش نمودند تا از طریق جاده شلمچه – خرمشهر حلقه محاصره خرمشهر را بشکنند، اما هر بار با پایداری و مقاومت دلاورانه رزمندگان ایرانی مواجه شدند و با دادن خساراتی عقب‌نشینی کردند.

در ساعت 11 صبح روز سوم خرداد درحالی‌که درگیری شدیدی بین قوای ایرانی و نیروهای عراقی در شمال نهر خین جریان داشت و دشمن در فکر شکستن حلقه محاصره خرمشهر بود، رزمندگان ایرانی از جناح غرب و خیابان کشتارگاه وارد شهر شدند. ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند اندکی مقاومت کرد که آن‌هم به‌سرعت درهم‌شکسته شد.

در ساعت 12 قوای ایران از سمت شمال و شرق وارد شهر شدند و نیروهای متجاوز بعثی که 24 ساعت در محاصره کامل قرار داشتند، راهی جز اسارت یا فرار و یا کشته شدن نداشتند. بدین‌جهت واحدهای عراقی گروه‌گروه به اسارت رزمندگان اسلام درآمدند.

در ساعت 2 بعدازظهر، خرمشهر به‌طور کامل آزاد شد و پرچم پرافتخار جمهوری اسلامی ایران بر فراز «مسجد جامع» و پل تخریب‌شده خرمشهر به اهتزاز درآمد.

بدین ترتیب این شهر مقاوم که پس از 35 روز پایداری و مقاومت در 4 آبان 1359 به اشغال دشمن درآمده بود، پس از 578 روز (19 ماه) اسارت، بار دیگر به آغوش گرم میهن اسلامی بازگشت و پیکره پاک آن از لوث وجود متجاوزان تطهیر گردید.

رزمندگان اسلام در اولین اقدام خود پس از آزادسازی شهر، نماز شکر را در مسجد جامع خرمشهر اقامه کردند. خبر آزادسازی خرمشهر به‌سرعت در همه‌جا طنین افکند و ملت ایران اسلامی را که مدت‌ها در آرزوی شنیدن چنین خبر مسرت بخشی بودند، غرق در شادی و سرور کرد. مردم به خیابان‌ها ریختند و با پخش شیرینی به جشن و شادی پرداختند. در پایان آن روز امت شهیدپرور ایران با حضور در مساجد، نماز شکر به‌جای آورده و با فرارسیدن شب به یمن پیروزی حق بر باطل بر پشت‌بام‌ها ندای الله‌اکبر سر دادند.

ویژگی‌های عملیات بیت‌المقدس در مقایسه با سایر عملیات‌های انجام‌شده در هشت سال دفاع مقدس

1- عملیات عبور از رودخانه برای اولین بار

2- زمان کوتاه طرح‌ریزی و آمادگی برای عملیات (یک ماه)

3- اهمیت و ارزش مناطق آزادشده

4- دست آورده‌ای ارزشمند سیاسی، نظامی و روانی بیشتر نسبت به سایر عملیات هشت سال دفاع مقدس

5- وسعت منطقه عملیات (5400 کیلومترمربع)

6- مدت مداومت عملیات (26 روز)

7- تعداد اسرای گرفته‌شده از دشمن و شدت تلفات و خسارات وارده به دشمن (حدود 19500 نفر)

عملیات بیت‌المقدس در نگاه رسانه‌های جهان

نگاهی به اخبار و گزارش‌های منعکس‌شده از خبرگزاری‌ها، شبکه‌های مختلف تلویزیونی مطبوعات معتبر جهان درباره عملیات بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر نشان می‌دهد باوجود نگاه جانب‌دارانه و جهت‌دار در ارسال اخبار و اطلاعات یومیه دراین‌باره جملگی این رسانه‌ها زبان اعتراف گشوده و با بهت و حیرت به شکست نیروهای عراقی در این عملیات اذعان کرده‌اند مطلب ذیل که با تلاش روابط عمومی سازمان حفظ نشر آثار و ارزش‌های دفاع مقدس سپاه پاسداران تهیه‌شده نگاهی دارد به اخبار و مواضع رسانه‌های جهان پس از آزادسازی خرمشهر.عملیات پیروز بیت‌المقدس که منجر به آزادسازی خرمشهر پس از ۵۷۵ روزگردید، ضربه اساسی و تعیین‌کننده‌ای بر پیکر دشمن وارد ساخت و تمامی معادلات و ذهنیت‌هایی را که در مورد توانایی و قابلیت‌های نظامی ایران وجود داشت، تغییر داد. بسیاری از کارشناسان نظامی تحلیل گران رسانه‌های خارجی، در برابر سرعت عمل و ویژگی‌های عملیاتی نیروهای ایرانی به هنگام فتح خرمشهر، غافلگیر، مبهوت و شگفت‌زده شدند.

رادیو دولتی انگلیس که در شامگاه نهم اردیبهشت ۱۳۶۱ اعلام می‌کرد: «چنانچه ایرانیان درصدد باز پس گرفتن خرمشهر برآیند، سخت‌ترین» گردو «را برای شکستن برگزیده‌اند.» سرانجام ناچار شد سکوت خود را بکشند و طی گفتاری در روز پنجم خردادماه سال ۶۱ یعنی دو روز پس از آزادسازی خرمشهر توسط رزمندگان اسلام حیرت‌زده اعلام کند: «از زمانی که خبرنگاران غربی از نیروهای عراقی در خرمشهر دیدن کرده و از روحیه خوب آن‌ها گزارش داده‌اند، بیش از سه یا چهار روز نمی‌گذرد که ناگهان همه شهر از دست عراقی‌ها بیرون کشیده شد.»در ساعت ۱۰: ۵۵ دقیقه بامداد چهارشنبه، چهارم خرداد ۶۱ خبرگزاری‌های بین‌المللی، در گزارش‌هایی که با عنوان «بسیار مهم» از بغداد به سراسر جهان مخابره کرد برای نخستین بار ضمن استناد به بیانیه نظامی بغداد اعلام داشتند که عراق «تلویحاً به شکست خود اعتراف کرده است.

به نوشته وزیر خارجه وقت جمهوری اسلامی ایران، خبرگزاری رسمی عراق -آی.آن.ا - طی یک اطلاعیه کوتاه ضمن آن‌که از خرمشهر با عنوان» بندر خرمشهر «نام برد، اعلام کرد: سخنگوی ارتش عراق اعلام کرده است بندر خرمشهر را ترک کرده و تا مرزهای بین‌المللی عقب‌نشینی کرده‌اند. این خبرگزاری افزود که عقب‌نشینی نیروهای عراقی، از روز یکشنبه اول خرداد ۱۳۶۱ آغازشده است.» همین اطلاعیه تلکس بین‌المللی خبرگزاری عراق، عصر روز چهارم خرداد ۱۳۶۱ به‌صورت دیگری از سوی رادیو صوت الجماهیر بغداد به اطلاع افکار عمومی عراق رسانده شد: «یک سخنگوی ارتش عراق اعلام کرده است که نیروهای پیروزمند قادسیه صدام پس‌ازآن که تمامی حمله‌های قوای دشمن منحوس و نژادپرست فارس را در مناطق الخفاجیه (سوسنگرد) و الاهواز (اهواز) بااقتدار کامل دفع کردند... صبح روز ۲۴ ماه پنجم ۱۹۸۲ (۳ خرداد ۱۳۶۱) در یک جابه‌جایی تحسین‌برانگیز، عقب‌نشینی تاکتیکی (!) خود را از جبهه عمره (خرمشهر) با موفقیت کامل انجام داده‌اند. این دعاوی درست در شرایطی از رادیوی دولتی بغداد پخش می‌شد که خبرگزاری آمریکایی» یونایتد پرس «در ساعت بیست‌وچهار و بیست‌ودو دقیقه همان روز، در گزارش ارسالی خود از بیروت، سربازان عراقی را در حال فرار توصیف کرده و نوشت»: ... سربازان در حال فرار عراق، سرگرم گریختن از خرمشهر و مناطق اشغالی هستند.» پس از پخش گزارش‌های مستند و خبری و تصاویر تهیه‌شده از جبهه خرمشهر توسط رسانه‌های ایران و خارجی که در آن‌ها شکست نیروهای عراقی در قالب صفوف هزاران نفره اسرا و انبوه ادوات و تجهیزات منهدم شده یا به غنیمت درآمده دشمن، به گویاترین وجهی به نمایش درآمد، دیگر حتی کشورهای جنوب خلیج‌فارس نیز که همواره از صدام حمایت می‌کردند، اکنون به واهی بودن دعاوی حکام بغداد اذعان داشتند.

از طرف دیگر رژیم عراق برای فریب افکار عمومی و سرپوش گذاشتن بر شکست‌های بیت‌المقدس، اقدام به اعطای مدال شجاعت، نشان لیاقت و نشان راشدین به تعدادی از فرماندهان خود کرد. رادیو دولتی صدای امریکا پس از پنج شبانه‌روز سکوت و امتناع از انعکاس خبر فتح خرمشهر توسط نیروهای ایران، سرانجام در گزارش ویژه هشتم خردادماه سال ۱۳۶۱ خود می‌گوید: با وجود مشکلات تدارکاتی، ناآرامی‌های ناشی از انقلاب و کاهش تدریجی قدرت عملیات نیروهای هوایی ایران، ماشین نظامی ایران به‌گونه‌ای اعجاب‌آور عمل کرد. روزنامه  گاردین چاپ انگلستان درباره سقوط فتح خرمشهر می‌نویسد: «سقوط خرمشهر یعنی سقوط آخرین و مهم‌ترین افتخار جنگی عراق که ایرانی‌ها با باز پس گرفتن آن، این برگ برنده را که به‌وسیله آن عراق می‌کوشید ایران را به‌پای میز مذاکره بکشاند، از دست بغداد ربودند.» همچنین وزیر امور خارجه آمریکا «الکساندر هیگ» رسماً در شورای امور خاورمیانه وزارت خارجه‌شان می‌گوید: «پیروزی‌های اخیر ایران در جنگ با عراق برای آمریکا نگران‌کننده است و منافع غرب خصوصاً آمریکا را در منطقه به خطر انداخته است.»