معماران بار سرمایش را بر دوش تاسیسات گذاشته‌اند
شرایط اقلیمی هر منطقه، همواره یکی از موضوعات کلیدی در حوزه معماری در گذشته بوده است. ساختمان‌سازان برای تامین شرایط آسایش انسان باید به آفتاب، باد، بارندگی و سرمای زمستان و گرمای تابستان توجه می‌کردند و برای اجرای بنا نیز باید به امکانات موجود و مصالح بومی و در دسترس اهمیت می‌دادند.
در قطب شمال خانه‌های ساخته شده از یخ و برف به نام ایگلو به صورت گنبدی احداث می‌شد. در جنگل‌های استوایی ساختمان از سطح مرطوب زمین فاصله داشت و با تنه و شاخ و برگ درختان احداث می شد. در مناطق کوهستانی خانه‌ها در دل کوه و با مصالح سنگی ساخته می‌شد و در بیابان ساختمان را با خشت و گل و آجر بنا می‌کردند.
در کشور ما نیز خانه‌های ساخته شده در مناطق پرباران سواحل دریای خزر، به صورت برون‌گرا، با امکانات تهویه طبیعی و با بام شیب‌دار ساخته می‌شد. در مناطق بیابانی حاشیه کویر، خانه‌ها به صورت درون‌گرا و با بام محدب احداث می‌شد. در مناطق سرد خانه‌ها به صورت متراکم و در مناطق گرم و مرطوب خانه‌ها با توجه به بهره‌گیری از سایه و کوران هوا طراحی و اجرا می‌شدند.
درواقع باید گفت، اگر در معماری مدرن فرم تابع عملکرد است، در معماری گذشته فرم تابع اقلیم بوده است؛ یعنی در هر اقلیمی، فرم ساختمان تابع شرایط اقلیمی آن منطقه بوده است. در گذشته در اقلیم‌های سرد، گرم و خشک یا مرطوب، فرم ساختمان و مصالح و جزئیات اجرایی آن به گونه‌ای انتخاب و طراحی می‌شد که حداکثر استفاده از اقلیم و شرایط محیطی صورت گیرد و آسایش انسان در آن اقلیم با حداقل مصرف انرژی حاصل شود.
از اوایل قرن 20 میلادی و با به‌کارگیری تجهیزات جدید گرمایشی و سرمایشی، به تدریج اهمیت اقلیم در معماری کمرنگ شد. از این زمان بود که بخاری نفتی، شوفاژ، پنکه و کولر آسایش حرارتی را برای انسان فراهم می‌کرد و دیگر نیاز چندانی به گرمایش آفتاب و سرمایش باد و رطوبت نبود. بدین ترتیب طراحی اقلیمی و تمهیدات در نظر گرفته شده برای آسایش انسان با توجه به اقلیم، اهمیت خود را از دست داد.
ردپای محو اقلیم در معماری
در همین راستا استاد صاحب کرسی یونسکو در معماری با انتقاد از اینکه معماری امروز کشور ما برگرفته از سبک‌های وارداتی از سایر کشورها است، معتقد است: بی‌توجهی به باورها، رعایت نکردن ارزش‌های پایدار معماری ایران و توجه ناکافی به ویژگی‌های اقلیمی سبب شده که امروز مطابقت لازم و مطلوب بین معماری کشور و باورها و فرهنگ مردم ما و نیز ویژگی‌های موردنظر جامعه وجود نداشته باشد.
براساس اظهارات محمود گلابچی، در معماری امروز علاوه بر مطابق نبودن بنا با شرایط اقلیمی، وضعیت جغرافیایی و آب و هوایی استان‌های کشور نیز مورد توجه قرار نمی‌گیرد. برای نمونه ممکن است نمای شیشه‌ای در برخی از شهرهای کشور نمای مطلوب نباشد، اما بی‌توجهی به این مسائل و استفاده بی‌رویه، غیرعلمی و غیرمطلوب از مصالح ساختمانی در ساختمان‌ها آسیب‌های بسیاری به دنبال دارد.
وی تاکید کرد: طبیعتاً وقتی ما ساختمانی را برای یک منطقه سرد و کوهستانی طراحی می‌کنیم، چنین ساختمانی برای منطقه گرم و خشک مناسب نیست، هر ساختمان باید متناسب با شرایط اقلیمی خود ساخته شود، در حالی که امروزه در بسیاری موارد این امر رعایت نمی‌شود.
بر این اساس امروزه اگرچه به جای طراحی معماری مطابق با اقلیم، سیستم‌های تاسیساتی متنوع وظیفه تامین سرمایش و گرمایش مورد نیاز ساختمان‌ها را برعهده گرفته‌‌اند، اما با توجه به کاهش ذخایر فسیلی در کشور ما و سراسر جهان و آلودگی‌های محیطی مرتبط با آن و همچنین به مخاطره افتادن محیط‌زیست کره زمین، موضوع اقلیم و زیست بوم کره زمین دوباره به یک موضوع پراهمیت برای انسان و محیط زندگی انسان تبدیل شده است.
به گونه‌ای که تمامی صاحب‌نظران فعال در این حوزه بر این باورند که باید نقش اقلیم در معماری احیا شود و ساختمان‌ها به گونه‌ای طراحی و ساخته شوند که کمترین نیاز را به انرژیهای فسیلی و تاسیسات برودتی داشته باشند.
کاربرد تاسیسات بسته به نوع معماری کم و زیاد می‌شود
در همین رابطه رئیس پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران گفت: با توجه به سفرنامه‌ها و آثار موجود، یک زمانی سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی به شکلی که ما امروز می‌شناسیم، وجود خارجی نداشت و مردم هم زندگی می‌کردند.
شاهین حیدری ادامه داد: به هر حال بعد از انقلاب صنعتی، تسهیلات خاصی به‌وجود آمد و وسایل سردکننده و گرم‌کننده جدیدی ساخته شد که عمدتا از انرژیهای فسیلی استفاده می‌کردند. این تجهیزات وارد معماری شدند و مردم هم شروع به استفاده از آنها کردند.
وی افزود: در چنین شرایطی نقش ساختمان به عنوان کنترل‌کننده و تنظیم‌کننده شرایط محیطی به تدریج کنار رفت و جای آن را وسایل گرم‌کننده و سردکننده گرفت.
حیدری در پاسخ به اینکه آیا درصورت معماری صحیح و اصولی در ساختمان‌ها باز هم نیازی به استفاده از این تجهیزات وجود دارد، گفت: ما اصلا این اعتقاد را نداریم که از وسایل و تجهیزات گرم‌کننده و سردکننده نباید استفاده کرد. درواقع این تجهیزات باید باشند و باید از آنها استفاده کرد، ولی میزان استفاده از آنها وابسته به نوع طراحی معماری فرق می‌کند و می‌توان با یک معماری درست و مطابق با اقلیم منطقه، استفاده از آنها را به حداقل رساند.
رئیس دانشکده معماری دانشگاه تهران با ذکر مثالی ادامه داد: برای مثال اگر در یک ساختمان طراحی معماری به‌خوبی انجام گیرد، حتی در یک اقلیم گرم ممکن است ساکنان فقط به مدت دو ماه از وسایل خنک‌کننده استفاده کنند. در حالی که اگر طراحی معماری یک ساختمان به شیوه مناسبی انجام نگیرد، در همان اقلیم ساکنان مجبور باشند به مدت هشت ماه از وسایل خنک‌کننده استفاده کنند. یعنی عملا در حالی که می‌توانند شش ماه کمتر از این تجهیزات استفاده کنند، ناگزیر از آنها استفاده و انرژی بیشتری هم مصرف کنند.
معماران بار سرمایش را بر دوش تاسیسات انداخته‌اند
حیدری همچنین درخصوص نقش معماران در زمینه کاهش استفاده از تاسیسات سرمایشی در ساختمان‌ها گفت: امروز ما معماران در کنترل جداره‌ها، رنگ، بازشوها، مصالح و... به هیچ‌کدام از وظایف خود عمل نمی‌کنیم و به همین دلیل این بار را روی دوش تاسیسات حرارتی و برودتی انداخته‌ایم که هرچند می‌توانند برای این منظور جوابگو باشند، ولی انرژی زیادی مصرف می‌کنند.
وی اضافه کرد: در عین حال این تاسیسات و تجهیزات، گازهای گلخانه‌ای را به فضا و محیطی صادر می‌کنند که ما در آن تنفس می‌کنیم و درنتیجه با مریضی و مشکلات متعدد دیگر مواجه می‌شویم. درواقع به این ترتیب علاوه بر اینکه منابع انرژی فسیلی را از دست می‌دهیم و از این نظر متحمل ضرر می‌شویم، در معرض خطرات زیادی قرار می‌گیریم که برای سلامتی مضر هستند.
طراحی غیرفعال، یک اصل گمشده در معماری
اما در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که معماری ساختمان‌ها در اقلیم‌های مختلف چگونه باید مورد توجه قرار گیرد تا بتواند به نحو احسن پاسخگوی نیاز سرمایشی ساختمان‌های مسکونی و تجاری در فصل سرما باشد؟
رئیس پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران در پاسخ به این پرسش گفت: نوعی طراحی به نام طراحی غیرفعال (passive) در معماری وجود دارد. در طراحی غیرفعال، معمار عناصری را طراحی می‌کند و در ساختمان خود قرار میدهد که این عناصر در تعدیل و تنظیم شرایط محیطی موثر عمل می‌کنند.
وی با بیان اینکه ازجمله این عناصر می‌توان به جداره اشاره کرد، افزود: زمانی جداره ساختمان به صورت غیرحساب شده و نسنجیده و زمانی هم به صورت کنترل‌شده اجرا می‌شود که به یقین ضریب انتقال حرارت در این دو جداره متفاوت است. به این معنا که جداره کنترل‌شده دیرتر اجازه میدهد که سرما و گرما به داخل ساختمان وارد شود و نفوذ کند و درنتیجه لازم نیست انرژی زیادی برای تامین سرمایش و گرمایش مورد نیاز ساکنان مصرف شود.
حیدری همچنین با بیان اینکه رنگ ساختمان‌ها هم باید متناسب با اقلیم‌های متفاوت انتخاب شود، تشریح کرد: کنترل ارتفاع هم از موارد مهمی است که د رمعماری اقلیم‌های مختلف باید مورد توجه قرار گیرد. برای نمونه اگر در یک اقلیم سرد، سقف ساختمان‌ها را بلند بسازند، عملا مصرف انرژی را بالا برده‌اند. در حالی که همین سقف بلند در اقلیم گرم مصرف انرژی را کاهش میدهد.
کارفرما دست معمار را می‌بندد
وی با بیان اینکه این موارد ازجمله تکنیک‌ها و راهکارهایی هستند که یک معمار باید نسبت به آنها آگاه باشد تا بتواند از آنها استفاده کند، افزود: ولی مسئله اینجاست که معماران حتی اگر به این اصول آگاهی هم داشته باشیم، متاسفانه از آنها استفاده نمی‌کنند و تصور می‌کنند که هزینه‌بر است و یا کارفرما اجازه استفاده از این اصول را به آنها نمی‌دهد.
این مدرس دانشگاه همچنین در پاسخ به اینکه در چند درصد ساخت‌وسازها این قبیل مسائل مورد توجه معماران و کارفرمایان قرار می‌گیرد گفت: میزان توجه به این اصول بسیار ناچیز است و آنچه در این بخش در ایران انجام می‌شود، حتی اگر در چند جا هم به فراخور موقعیت مشاهده می‌کنیم، بیشتر از اینکه جنبه اعتقادی و نهادینه شدن و جلوگیری از بروز مشکلات داشته باشد، جنبه تبلیغی دارد.
حیدری تاکید کرد: تعداد ساختمان‌هایی که در آنها به بحث طراحی غیرفعال در معماری توجه شده است، شاید کمتر از انگشتان دست باشد.
در کشور ما نیز خانه‌های ساخته شده در مناطق پرباران سواحل دریای خزر، به صورت برون‌گرا، با امکانات تهویه طبیعی و با بام شیب‌دار ساخته می‌شد. در مناطق بیابانی حاشیه کویر، خانه‌ها به صورت درون‌گرا و با بام محدب احداث می‌شد. در مناطق سرد خانه‌ها به صورت متراکم و در مناطق گرم و مرطوب خانه‌ها با توجه به بهره‌گیری از سایه و کوران هوا طراحی و اجرا می‌شدند.
درواقع باید گفت، اگر در معماری مدرن فرم تابع عملکرد است، در معماری گذشته فرم تابع اقلیم بوده است؛ یعنی در هر اقلیمی، فرم ساختمان تابع شرایط اقلیمی آن منطقه بوده است. در گذشته در اقلیم‌های سرد، گرم و خشک یا مرطوب، فرم ساختمان و مصالح و جزئیات اجرایی آن به گونه‌ای انتخاب و طراحی می‌شد که حداکثر استفاده از اقلیم و شرایط محیطی صورت گیرد و آسایش انسان در آن اقلیم با حداقل مصرف انرژی حاصل شود.
از اوایل قرن 20 میلادی و با به‌کارگیری تجهیزات جدید گرمایشی و سرمایشی، به تدریج اهمیت اقلیم در معماری کمرنگ شد. از این زمان بود که بخاری نفتی، شوفاژ، پنکه و کولر آسایش حرارتی را برای انسان فراهم می‌کرد و دیگر نیاز چندانی به گرمایش آفتاب و سرمایش باد و رطوبت نبود. بدین ترتیب طراحی اقلیمی و تمهیدات در نظر گرفته شده برای آسایش انسان با توجه به اقلیم، اهمیت خود را از دست داد.
ردپای محو اقلیم در معماری
در همین راستا استاد صاحب کرسی یونسکو در معماری با انتقاد از اینکه معماری امروز کشور ما برگرفته از سبک‌های وارداتی از سایر کشورها است، معتقد است: بی‌توجهی به باورها، رعایت نکردن ارزش‌های پایدار معماری ایران و توجه ناکافی به ویژگی‌های اقلیمی سبب شده که امروز مطابقت لازم و مطلوب بین معماری کشور و باورها و فرهنگ مردم ما و نیز ویژگی‌های موردنظر جامعه وجود نداشته باشد.
براساس اظهارات محمود گلابچی، در معماری امروز علاوه بر مطابق نبودن بنا با شرایط اقلیمی، وضعیت جغرافیایی و آب و هوایی استان‌های کشور نیز مورد توجه قرار نمی‌گیرد. برای نمونه ممکن است نمای شیشه‌ای در برخی از شهرهای کشور نمای مطلوب نباشد، اما بی‌توجهی به این مسائل و استفاده بی‌رویه، غیرعلمی و غیرمطلوب از مصالح ساختمانی در ساختمان‌ها آسیب‌های بسیاری به دنبال دارد.
وی تاکید کرد: طبیعتاً وقتی ما ساختمانی را برای یک منطقه سرد و کوهستانی طراحی می‌کنیم، چنین ساختمانی برای منطقه گرم و خشک مناسب نیست، هر ساختمان باید متناسب با شرایط اقلیمی خود ساخته شود، در حالی که امروزه در بسیاری موارد این امر رعایت نمی‌شود.
بر این اساس امروزه اگرچه به جای طراحی معماری مطابق با اقلیم، سیستم‌های تاسیساتی متنوع وظیفه تامین سرمایش و گرمایش مورد نیاز ساختمان‌ها را برعهده گرفته‌‌اند، اما با توجه به کاهش ذخایر فسیلی در کشور ما و سراسر جهان و آلودگی‌های محیطی مرتبط با آن و همچنین به مخاطره افتادن محیط‌زیست کره زمین، موضوع اقلیم و زیست بوم کره زمین دوباره به یک موضوع پراهمیت برای انسان و محیط زندگی انسان تبدیل شده است.
به گونه‌ای که تمامی صاحب‌نظران فعال در این حوزه بر این باورند که باید نقش اقلیم در معماری احیا شود و ساختمان‌ها به گونه‌ای طراحی و ساخته شوند که کمترین نیاز را به انرژیهای فسیلی و تاسیسات برودتی داشته باشند.
کاربرد تاسیسات بسته به نوع معماری کم و زیاد می‌شود
در همین رابطه رئیس پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران گفت: با توجه به سفرنامه‌ها و آثار موجود، یک زمانی سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی به شکلی که ما امروز می‌شناسیم، وجود خارجی نداشت و مردم هم زندگی می‌کردند.
شاهین حیدری ادامه داد: به هر حال بعد از انقلاب صنعتی، تسهیلات خاصی به‌وجود آمد و وسایل سردکننده و گرم‌کننده جدیدی ساخته شد که عمدتا از انرژیهای فسیلی استفاده می‌کردند. این تجهیزات وارد معماری شدند و مردم هم شروع به استفاده از آنها کردند.
وی افزود: در چنین شرایطی نقش ساختمان به عنوان کنترل‌کننده و تنظیم‌کننده شرایط محیطی به تدریج کنار رفت و جای آن را وسایل گرم‌کننده و سردکننده گرفت.
حیدری در پاسخ به اینکه آیا درصورت معماری صحیح و اصولی در ساختمان‌ها باز هم نیازی به استفاده از این تجهیزات وجود دارد، گفت: ما اصلا این اعتقاد را نداریم که از وسایل و تجهیزات گرم‌کننده و سردکننده نباید استفاده کرد. درواقع این تجهیزات باید باشند و باید از آنها استفاده کرد، ولی میزان استفاده از آنها وابسته به نوع طراحی معماری فرق می‌کند و می‌توان با یک معماری درست و مطابق با اقلیم منطقه، استفاده از آنها را به حداقل رساند.
رئیس دانشکده معماری دانشگاه تهران با ذکر مثالی ادامه داد: برای مثال اگر در یک ساختمان طراحی معماری به‌خوبی انجام گیرد، حتی در یک اقلیم گرم ممکن است ساکنان فقط به مدت دو ماه از وسایل خنک‌کننده استفاده کنند. در حالی که اگر طراحی معماری یک ساختمان به شیوه مناسبی انجام نگیرد، در همان اقلیم ساکنان مجبور باشند به مدت هشت ماه از وسایل خنک‌کننده استفاده کنند. یعنی عملا در حالی که می‌توانند شش ماه کمتر از این تجهیزات استفاده کنند، ناگزیر از آنها استفاده و انرژی بیشتری هم مصرف کنند.
معماران بار سرمایش را بر دوش تاسیسات انداخته‌اند
حیدری همچنین درخصوص نقش معماران در زمینه کاهش استفاده از تاسیسات سرمایشی در ساختمان‌ها گفت: امروز ما معماران در کنترل جداره‌ها، رنگ، بازشوها، مصالح و... به هیچ‌کدام از وظایف خود عمل نمی‌کنیم و به همین دلیل این بار را روی دوش تاسیسات حرارتی و برودتی انداخته‌ایم که هرچند می‌توانند برای این منظور جوابگو باشند، ولی انرژی زیادی مصرف می‌کنند.
وی اضافه کرد: در عین حال این تاسیسات و تجهیزات، گازهای گلخانه‌ای را به فضا و محیطی صادر می‌کنند که ما در آن تنفس می‌کنیم و درنتیجه با مریضی و مشکلات متعدد دیگر مواجه می‌شویم. درواقع به این ترتیب علاوه بر اینکه منابع انرژی فسیلی را از دست می‌دهیم و از این نظر متحمل ضرر می‌شویم، در معرض خطرات زیادی قرار می‌گیریم که برای سلامتی مضر هستند.
طراحی غیرفعال، یک اصل گمشده در معماری
اما در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که معماری ساختمان‌ها در اقلیم‌های مختلف چگونه باید مورد توجه قرار گیرد تا بتواند به نحو احسن پاسخگوی نیاز سرمایشی ساختمان‌های مسکونی و تجاری در فصل سرما باشد؟
رئیس پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران در پاسخ به این پرسش گفت: نوعی طراحی به نام طراحی غیرفعال (passive) در معماری وجود دارد. در طراحی غیرفعال، معمار عناصری را طراحی می‌کند و در ساختمان خود قرار میدهد که این عناصر در تعدیل و تنظیم شرایط محیطی موثر عمل می‌کنند.
وی با بیان اینکه ازجمله این عناصر می‌توان به جداره اشاره کرد، افزود: زمانی جداره ساختمان به صورت غیرحساب شده و نسنجیده و زمانی هم به صورت کنترل‌شده اجرا می‌شود که به یقین ضریب انتقال حرارت در این دو جداره متفاوت است. به این معنا که جداره کنترل‌شده دیرتر اجازه میدهد که سرما و گرما به داخل ساختمان وارد شود و نفوذ کند و درنتیجه لازم نیست انرژی زیادی برای تامین سرمایش و گرمایش مورد نیاز ساکنان مصرف شود.
حیدری همچنین با بیان اینکه رنگ ساختمان‌ها هم باید متناسب با اقلیم‌های متفاوت انتخاب شود، تشریح کرد: کنترل ارتفاع هم از موارد مهمی است که د رمعماری اقلیم‌های مختلف باید مورد توجه قرار گیرد. برای نمونه اگر در یک اقلیم سرد، سقف ساختمان‌ها را بلند بسازند، عملا مصرف انرژی را بالا برده‌اند. در حالی که همین سقف بلند در اقلیم گرم مصرف انرژی را کاهش میدهد.
کارفرما دست معمار را می‌بندد
وی با بیان اینکه این موارد ازجمله تکنیک‌ها و راهکارهایی هستند که یک معمار باید نسبت به آنها آگاه باشد تا بتواند از آنها استفاده کند، افزود: ولی مسئله اینجاست که معماران حتی اگر به این اصول آگاهی هم داشته باشیم، متاسفانه از آنها استفاده نمی‌کنند و تصور می‌کنند که هزینه‌بر است و یا کارفرما اجازه استفاده از این اصول را به آنها نمی‌دهد.
این مدرس دانشگاه همچنین در پاسخ به اینکه در چند درصد ساخت‌وسازها این قبیل مسائل مورد توجه معماران و کارفرمایان قرار می‌گیرد گفت: میزان توجه به این اصول بسیار ناچیز است و آنچه در این بخش در ایران انجام می‌شود، حتی اگر در چند جا هم به فراخور موقعیت مشاهده می‌کنیم، بیشتر از اینکه جنبه اعتقادی و نهادینه شدن و جلوگیری از بروز مشکلات داشته باشد، جنبه تبلیغی دارد.
حیدری تاکید کرد: تعداد ساختمان‌هایی که در آنها به بحث طراحی غیرفعال در معماری توجه شده است، شاید کمتر از انگشتان دست باشد.
بازدید:۸۲۲
منبع: صما
لینک کپی شد
