٢١ مرداد ١٣٩١ در ورزقان چه گذشت؟
21 مرداد ١٣٩٦، پنجمین سالگرد وقوع زلزله ورزقان است. زمین‌لرزه‌ای كه عصرگاه و در دو نوبت (١٦:٥٢ و ١٧:٠٣) و هر دو بار، با شدت بیش از ٦ ریشتر و در عمق ١٠ كیلومتری زمین (بار نخست در فاصله ١٧ كیلومتری شهرستان اهر و بار دوم در فاصله ١٠ كیلومتری شهرستان ورزقان) رخ داد و ٣٠٦ كشته و ۵۰۰۰ مجروح به جای گذاشت.
در مجموع، ۱۵۵ هزار نفر از ساكنان روستاها و توابع شهرستان‌های اهر، هریس، ورزقان و تبریز دچار حادثه شدند كه در منابع رسمی، تعداد حادثه دیدگان در شهرستان اهر ۶۷ هزار نفر، ورزقان ۴۲ هزار نفر، هریس ۴۰ هزار نفر و تبریز ۶۰۰۰ نفر ثبت شد.
بر اثر وقوع دو زمین لرزه پیاپی، ۱۸ هزار و ۶۱۸ واحد مسكونی در این چهار شهرستان دچار آسیب شد كه بنا بر اعلام مسوولان وقت استان، ۵ هزار و ۳۲۹ واحد از این تعداد، به طور كامل تخریب شدند. برآورد خسارات و تلفات در ساعات اولیه پس از وقوع زمین لرزه نشان می‌داد كه در مجموع، ۴۱۰ روستا دچار تخریب شده و ۶۵ روستا به طور كامل از بین رفته‌اند.
طی هفته‌های پس از زلزله، مقامات استانی، كل میزان خسارت وارده به استان آذربایجان شرقی از بابت زلزله ۲۱ مرداد را بیش از ۱۰ هزار و ۷۹ میلیارد ریال اعلام كردند كه بیشترین خسارات، ناشی از تخریب خانه روستاییان بود. رتبه دوم خسارات، به تخریب زمین‌های كشاورزی حوالی كانون زلزله اختصاص داشت و تخریب مسكن شهری، راه و زیرساخت‌های جاده‌ای و ترابری، بناهای شهری با كاربری آموزشی درمانی، بخش صنعت و تولید انرژی در رتبه‌های بعد قرار می‌گرفتند.
وقتی میزان خسارات در حوزه تامین آب شرب، برق و گاز هم برآورد شد، استاندار وقت آذربایجان شرقی اعلام كرد: درست است كه زلزله آذربایجان از لحاظ شدت با بم برابری می‌كند ولی به دلیل شرایط منطقه‌ای و فصل كاری روستاییان تلفات جانی كمتری داشت اما شدت تخریب و آسیب‌های وارده به تاسیسات در شهرستان‌های زلزله زده، فراتر از زمین‌لرزه بم است.
روزهای نخست پس از وقوع زلزله، در حالی كه كمتر از ١٠ ماه به برگزاری انتخابات یازدهم ریاست‌جمهوری باقی بود، دولت وقت در اقدامی تبلیغاتی، وعده به آغاز سریع ساخت و بازسازی مناطق زلزله‌زده داد و با گذشت یك روز از زمین‌لرزه، اعلام شد كه عملیات آواربرداری به اتمام رسیده و تمامی افراد از زیر آوار بیرون كشیده شده و مجروحان به بیمارستان منتقل شده‌اند و مسوولان استانی، این را از افتخارات دولت می‌دانستند كه كمتر از ١٢ ساعت پس از وقوع زلزله، وزیر بهداشت و وزیر كشور در مناطق زلزله زده حاضر بودند.
پس از وقوع زمین‌لرزه، دولت وقت با صدور مصوبه اعلام كرد كه برای تمام روستاییانی كه خانه‌شان را از دست داده‌اند، ١٢ میلیون و ٥٠٠ هزار تومان وام بلندمدت قرض الحسنه با مهلت پرداخت ١٥ ساله در نظر گرفته كه طی سال اول پس از پرداخت وام، هیچ اقساطی دریافت نمی‌شود و پرداخت اقساط با بهره ٤ درصد، ظرف مدت ١٤٤ ماه امكان‌پذیر خواهد بود علاوه بر آنكه یك میلیون تومان هم كمك بلاعوض برای همین جمعیت زلزله‌زده در نظر گرفته شده است. حجم كمك‌رسانی مردمی در این حادثه طبیعی بسیار چشمگیر بود و سوله‌های جمعیت هلال احمر واقع در استان آذربایجان شرقی، در حدی ذخیره امدادی داشت كه مسوولان وقت جمعیت هلال احمر، از تریبون‌های مختلف اطمینان می‌دادند كه هیچ یك از نیازهای امدادی زلزله‌زدگان با كمبود و نقص مواجه نخواهد شد.
با گذشت ٥ سال از زمین‌لرزه ورزقان، كارشناسانی كه طی ٥ سال گذشته از مناطق زلزله‌زده استان آذربایجان شرقی بازدید كرده‌اند، تایید می‌كنند كه بازسازی‌ها پیشرفت داشته و حتی به مرحله تكمیل و پایان هم رسیده اما نحوه نامناسب و قابل انتقاد اعمال مدیریت بحران در همان زمان، می‌توانسته تبعات ماندگار تا امروز هم بر جا گذاشته باشد و زندگی بازماندگان و آسیب‌دیدگان زلزله را تحت تاثیر قرار دهد.
به گزارش اعتماد، در نتایج تحقیقی كه چندی قبل با عنوان زلزله ورزقان ١٣٩١ و نگاهی به مسائل اجتماعی و اثر آن در مدیریت بحران توسط پژوهشگران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی انجام شد و مهدی زارع؛ استاد زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی ایران، مجری این طرح تحقیقاتی بوده، تبعات پس از وقوع زلزله و آسیب‌شناسی ساماندهی ساكنان مناطق زلزله زده استان چنین مورد تحلیل قرار گرفته است: ایجاد ترافیك سنگین چند ساعته در اغلب معابر عمومی و اصلی شهری، به علت خروج عموم ساكنان از همان لحظات اولیه حادثه به پارك‌ها و مكان‌های اسكان عمومی بود. آشفتگی روند ترافیك، موجب ایجاد گره‌های ترافیكی در مجاورت اماكن عمومی و مراكز درمانی و اختلال در نحوه امداد رسانی به مجروحان حادثه شد.
بخشی از مدیریت شهری و دولتی، به جهت درگیر شدن در مدیریت بحران منطقه آسیب‌دیده، با اختلال در ارایه خدمات به شهروندان مواجه شد. خدمت‌رسانی عادی به منطقه حادثه‌دیده و اعزام مصدومان و مجروحان به مراكز درمانی به دلیل فقدان امكان ارایه خدمات مستمر و كافی در سطح مدیریت شهری و همچنین درگیر شدن سازمان‌های ارایه خدمات شهری همچون توزیع آب، توزیع برق و خدمات بهداشتی، درمانی دچار اختلال شد. مردم مناطق زلزله زده ورزقان، عملا روند عادی زندگی خویش را با از دست دادن نزدیكان و بستگان و اعضای خانواده مختل شده یافتند. فشارهای روانی به حدی بود كه گاه موجب آسیب‌های روانی دایمی در افراد مصیبت دیده شد. به دلیل سرازیر شدن كمك‌های مردمی به منطقه ورزقان، به ویژه جاده تبریز- ورزقان، مردم كم بضاعت از منطقه‌های اطراف، با هجوم به كانون یا كانون‌های فاجعه، افزایش مصنوعی جمعیت منطقه را - حداقل به صورت موقتی – سبب شدند ضمن آنكه استقرار بعضا دایمی مهاجران در زمین‌ها و خرابه‌ها، مشكلاتی در رده‌بندی و شناسایی ساكنان واقعی از مهاجران در منطقه به دنبال داشت.
زارع در ارزیابی وضعیت مناطق زلزله زده این استان كه طی سال‌های پس از وقوع زلزله و تا سال گذشته از آن بازدید داشته، روند بازسازی‌ها را چنین تشریح می‌كند: آمار رسمی بیانگر این است كه به تعداد تمام خانه‌های ویران شده، بازسازی انجام شده و در بازدید از مناطق زلزله زده می‌توان تایید كرد كه بناهای نوساز در مقایسه با پیش از وقوع زلزله، شرایط بهتری دارد اما جانمایی بسیاری از خانه‌ها نامناسب و ناایمن است. با توجه به آنكه بسیاری از خانه‌های تخریب شده در شهرهای ورزقان و هریس، بناهای روستایی بوده چون كانون زلزله، در زمین‌های كشاورزی بود، برخی بازسازی‌ها نیمه كاره رها شده ضمن آنكه برخی بناهای بازسازی شده همچون مساجد یا سالن‌های اجتماعات، بناهایی است كه كاربری غیر مسكونی پیدا كرده و در واقع، فاقد سكنه است.
برخی بناها هم به دلیل نامناسب بودن فضای فیزیكی بازسازی شده، با استقبال زلزله‌زدگان مواجه نشده و آنها هم در عمل، خالی از سكنه مانده است. مشكلی كه باید مورد توجه قرار بگیرد این است كه پیش و پس از وقوع زلزله، ما در این مناطق و سایر مناطق در معرض خطر زمین‌لرزه در كشور، با حیف و میل شدن بودجه‌ها مواجهیم. مصداق بارز هدردهی منابع هم اینكه در منطقه زلزله‌زده آذریابجان شرقی، سال ساخت بسیاری از بناها همچون مدرسه، بیمارستان و دانشگاه، یك یا دوسال پیش از وقوع زلزله ١٣٩١ بوده اما این بناها هم در زمین‌لرزه مرداد ٩١ دچار آسیب‌های جزیی یا كلی شدند كه این اتفاق نشانگر حیف و میل شدن اموال ملی است. پس از وقوع زمین‌لرزه هم با این اتفاق به شكل دیگری مواجه بودیم، به این معنا كه صرفا چون دولت وام‌های بازسازی به منطقه آسیب دیده می‌داد، صاحبان بناهایی هم كه دچار آسیب و خسارت نشده بودند، متقاضی استفاده از امكانات بازسازی شدند و یكی از دلایل وجود بناهای رها شده در این منطقه هم، انگیزه‌های سودجویانه برخی متقاضیان وام‌های دولتی بوده است. البته نمونه این بناهای خالی از سكنه را در بسیاری نقاط زلزله زده ایران می‌توان مشاهده كرد. از بم تا دامغان، نمونه این بناهای همچون خانه ارواح، فراوان است كه اگر از صاحبان‌شان سوال كنید، می‌گویند دولت وام می‌داده و آنها هم گرفتند و خانه‌شان را ساختند و ممكن است در آینده ارزش بالاتری پیدا كند.
زارع در پاسخ به این سوال كه آیا احیا در منطقه زلزله زده قابل رویت و تایید است، می‌گوید: اگر منظورمان از احیا، این باشد كه منطقه و روستا، خالی از سكنه نشود، باید توجه داشت كه آذربایجان شرقی، منطقه پرآب و آبادی است و بنابراین، ما در این منطقه با خالی شدن روستاها مواجه نمی‌شویم یا درصد آن بسیار كم خواهد بود. البته آمارها و گزارش‌ها نشان می‌دهد كه در سال اول پس از وقوع زلزله، تعدادی از روستانشینان در مناطق زلزله زده، مهاجرت كرده‌اند كه باید به عنوان یك اتفاق طبیعی هم تلقی شود اما قطعا به دنبال این مهاجرت موقت، بعد از تغییر شرایط، بازگشت دوباره هم اتفاق می‌افتد. من طی بازدیدهایی كه تا ٤ سال پس از وقوع زلزله داشتم، منطقه رها شده ندیدم اما با محله‌های بازسازی شده فاقد سكنه مواجه شدم و همچنین، محله‌هایی مشتمل بر مجموعه‌ای مثلا ٣٠ خانه بازسازی شده كه سكنه قبلی، از زندگی در آن استقبال نكرده بودند.
به گفته زارع، زلزله ورزقان، به دلیل ساعت وقوع، كانون زلزله (خارج از منطقه مسكونی) و كم بودن تعداد تلفات انسانی، مصیبت بزرگی برای كشور ایجاد نكرد اما وقوع زمین‌لرزه‌ای با همین شرایط هم، نمادی از میزان آمادگی در مقابل حوادث حتی با آسیب زایی كم بود و می‌افزاید: تا یك هفته پس از وقوع زلزله، امكانات ارتباطی در منطقه دچار اختلال بود. با وجود آنكه اوج كمك و همیاری مردمی را در همان روزهای پس از وقوع زمین‌لرزه شاهد بودیم، اما بسیاری از كمك‌های مردمی، همچون آب اشامیدنی بسته‌بندی یا غذاهای گرم، صرفا نصیب همان زلزله‌زدگانی می‌شد كه كنار جاده حضور داشتند و ساكنان و آسیب‌دیدگان مناطق دوردست، از این كمك‌ها بی‌بهره ماندند و نمونه بارز این توزیع نامناسب و مدیریت نشده هم، تپه‌هایی از بطری‌های آب آشامیدنی در كنار جاده منتهی به مناطق زلزله زده بود كه به دلیل اشباع نیاز ساكنان مجاور، دیگر مشتری نداشت. همین مشاهدات نشان می‌دهد كه میزان آمادگی برای مواجهه با زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ٤/٦ و ٢/٦ كه به فاصله ١١ دقیقه اتفاق افتاد، در حد چندان بالایی نبود و اگر با زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ٧ مواجه بودیم و كانون زمین‌لرزه هم در یكی از شهرهای پرجمعیت قرار داشت، قطعا با مشكلات فراوان روبه‌رو می‌شدیم.
در نتایج این تحقیق، هشدارهایی درباره آینده استان آذربایجان شرقی به عنوان منطقه‌ای در معرض خطر زمین‌لرزه‌های دوباره، مطرح شده و محققان در این هشدارها یادآور شده‌اند: با توجه به نتایج مصاحبه‌های انجام شده، بیش از ٦٠ درصد ساكنان تبریز در روز حادثه، زلزله‌ای شدید و بسیار شدید را برای نخستین‌بار تجربه كرده و گفته‌اند كه در صورت تجربه وقوع یك زلزله بزرگ باشدت بالای ٧، ٣٦ درصد این افراد با فرار از خانه، ٢٨ درصد با عدم حركت و عكس‌العمل، ٢٥ درصد با فرار به بخش‌های امن‌تر درون ساختمان و فقط ١١ درصد با پناه‌گیری صحیح نسبت به این واقعه واكنش نشان خواهند داد ضمن آنكه ٦٧ درصد پاسخ‌دهندگان، احساس خود را در لحظه تجربه زلزله، ترس و اضطراب اعلام كرده‌اند.
زارع هم در پاسخ به تهدیدهای آتی برای استان آذربایجان شرقی می‌گوید: با توجه به اینكه شدت زمین‌لرزه مرداد ١٣٩١، بالاتر از ٦ بوده و دو بار و با فاصله زمانی ١١ دقیقه هم رخ داده و همچنین، با توجه به بازسازی و مقاوم‌سازی منطقه زلزله‌زده، ریسك آتی نباید چندان بالا باشد چون زمین‌لرزه با شدت بالا، در منطقه رخ داده و بناهای فرسوده هم، با خانه‌های مقاوم‌تر و جدید جایگزین شده اما توجه كنیم كه زمین‌لرزه‌های ایران، بسیار متاثر از منطقه آذربایجان شرقی است. حداقل ١٥ زلزله در تاریخ شهر تبریز ثبت شده كه سه زمین‌لرزه، از بزرگ‌ترین زلزله‌های تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران است و از ٢٣٧ سال قبل تاكنون هم، زلزله مخربی در شهر تبریز اتفاق نیفتاده كه به همین علت، تبریز باید به عنوان منطقه‌ای با ریسك‌پذیری بالا، آن هم در ٦٠ كیلومتری كانون زلزله ورزقان مورد توجه قرار بگیرد. نكته نگران‌كننده، پایین بودن سطح آگاهی و آمادگی ساكنان تبریز و مسوولان این شهر نسبت به زلزله است آن هم در حالی كه تبریز به عنوان شهر اول فرهنگی كشور شناخته شده و تعداد قابل توجهی جمعیت كتابخوان دارد. وقتی چنین شهری از آمادگی و اطلاع اندكی نسبت به زلزله برخوردار است، برای سایر شهرهای ایران، باید بیشتر نگران باشیم.
تا ١٠ روز نخست پس از وقوع زمین لرزه مرداد ١٣٩١، مسوولان استان اعلام كردند كه «حدود ١٠٠ هزار نفر زیر چادر زندگی می‌كنند، منطقه زلزله زده، برای جلوگیری از عفونت و نشر بیماری توسط لاشه‌های رها شده، سم پاشی شده، تمام خانه‌های نیازمند بازسازی و نوسازی در مناطق زلزله‌زده، منطبق بر استانداردهای بنیاد مسكن ساخته خواهد شد. وسعت منطقه متاثر از زمین‌لرزه ٤٥٠٠ كیلومتر مربع برآورد شده و این وسعت از مساحت بسیاری از كشورها هم بزرگ‌تر است. حدود ٣٠٤ روستای استان دچار آسیب شده و ٤٦ روستا با خاك یكسان شده است. برآورد اولیه از میزان خسارات وارد شده كه تخریب منازل و زیر ساخت‌ها را هم شامل می‌شود، حدود ٨٠٠ میلیارد تومان بوده و حدود ١٢ هزار محل نگهداری دام در این منطقه، آسیب دیده مورد آسیب و ٤٠٠٠ راس دام متعلق به ١٧ هزار خانوار كه بعضا دامدار بودند تلف شده است.
زارع در توضیح مشاهدات خود از احیای اقتصادی منطقه زلزله زده به عنوان یك شهروند می‌گوید: كشاورزی و دامداری برجا بود و بعد از زلزله، مناطق آسیب دیده، نوع جدیدی از زندگی را تجربه می‌كردند چون خانه‌ها در این مناطق بازسازی شد اما نكته نگران‌كننده، تخریب و آسیب‌پذیری بالای خانه‌های مسكن مهر بود. خانه‌هایی كه در كانون زمین‌لرزه هم نبودند و این زمین‌لرزه هم شدت بالایی نداشت اما خانه‌های نیمه‌ساخته مسكن مهر در ورزقان و هریس و اهر دچار تخریب زیادی بود آن هم در حالی كه در همین مناطق، ساختمان‌های معمولی آسیبی ندیده بودند. زمین‌لرزه ورزقان این هشدار را مطرح كرد كه خانه‌های مسكن مهر، فاقد مقاومت لازم در برابر زمین‌لرزه است و باید از این بابت نگران بود كه ساخت و سازهای جدید در منطقه آذربایجان شرقی كه در معرض تهدید زلزله‌های بزرگ هم قرار دارد، یك خطر جدی برای ساكنان آن خواهد بود. ساكنانی كه به زعم من، نه در بافت نوساز بلكه در بافت فرسوده جدید ساكن می‌شوند. در ساختمان‌هایی كه بیشتر، اتلاف منابع و سرمایه ملی است و البته نمونه این مناطق مسكونی هم در كشوركم نیست.
بر اثر وقوع دو زمین لرزه پیاپی، ۱۸ هزار و ۶۱۸ واحد مسكونی در این چهار شهرستان دچار آسیب شد كه بنا بر اعلام مسوولان وقت استان، ۵ هزار و ۳۲۹ واحد از این تعداد، به طور كامل تخریب شدند. برآورد خسارات و تلفات در ساعات اولیه پس از وقوع زمین لرزه نشان می‌داد كه در مجموع، ۴۱۰ روستا دچار تخریب شده و ۶۵ روستا به طور كامل از بین رفته‌اند.
طی هفته‌های پس از زلزله، مقامات استانی، كل میزان خسارت وارده به استان آذربایجان شرقی از بابت زلزله ۲۱ مرداد را بیش از ۱۰ هزار و ۷۹ میلیارد ریال اعلام كردند كه بیشترین خسارات، ناشی از تخریب خانه روستاییان بود. رتبه دوم خسارات، به تخریب زمین‌های كشاورزی حوالی كانون زلزله اختصاص داشت و تخریب مسكن شهری، راه و زیرساخت‌های جاده‌ای و ترابری، بناهای شهری با كاربری آموزشی درمانی، بخش صنعت و تولید انرژی در رتبه‌های بعد قرار می‌گرفتند.
وقتی میزان خسارات در حوزه تامین آب شرب، برق و گاز هم برآورد شد، استاندار وقت آذربایجان شرقی اعلام كرد: درست است كه زلزله آذربایجان از لحاظ شدت با بم برابری می‌كند ولی به دلیل شرایط منطقه‌ای و فصل كاری روستاییان تلفات جانی كمتری داشت اما شدت تخریب و آسیب‌های وارده به تاسیسات در شهرستان‌های زلزله زده، فراتر از زمین‌لرزه بم است.
روزهای نخست پس از وقوع زلزله، در حالی كه كمتر از ١٠ ماه به برگزاری انتخابات یازدهم ریاست‌جمهوری باقی بود، دولت وقت در اقدامی تبلیغاتی، وعده به آغاز سریع ساخت و بازسازی مناطق زلزله‌زده داد و با گذشت یك روز از زمین‌لرزه، اعلام شد كه عملیات آواربرداری به اتمام رسیده و تمامی افراد از زیر آوار بیرون كشیده شده و مجروحان به بیمارستان منتقل شده‌اند و مسوولان استانی، این را از افتخارات دولت می‌دانستند كه كمتر از ١٢ ساعت پس از وقوع زلزله، وزیر بهداشت و وزیر كشور در مناطق زلزله زده حاضر بودند.
پس از وقوع زمین‌لرزه، دولت وقت با صدور مصوبه اعلام كرد كه برای تمام روستاییانی كه خانه‌شان را از دست داده‌اند، ١٢ میلیون و ٥٠٠ هزار تومان وام بلندمدت قرض الحسنه با مهلت پرداخت ١٥ ساله در نظر گرفته كه طی سال اول پس از پرداخت وام، هیچ اقساطی دریافت نمی‌شود و پرداخت اقساط با بهره ٤ درصد، ظرف مدت ١٤٤ ماه امكان‌پذیر خواهد بود علاوه بر آنكه یك میلیون تومان هم كمك بلاعوض برای همین جمعیت زلزله‌زده در نظر گرفته شده است. حجم كمك‌رسانی مردمی در این حادثه طبیعی بسیار چشمگیر بود و سوله‌های جمعیت هلال احمر واقع در استان آذربایجان شرقی، در حدی ذخیره امدادی داشت كه مسوولان وقت جمعیت هلال احمر، از تریبون‌های مختلف اطمینان می‌دادند كه هیچ یك از نیازهای امدادی زلزله‌زدگان با كمبود و نقص مواجه نخواهد شد.
با گذشت ٥ سال از زمین‌لرزه ورزقان، كارشناسانی كه طی ٥ سال گذشته از مناطق زلزله‌زده استان آذربایجان شرقی بازدید كرده‌اند، تایید می‌كنند كه بازسازی‌ها پیشرفت داشته و حتی به مرحله تكمیل و پایان هم رسیده اما نحوه نامناسب و قابل انتقاد اعمال مدیریت بحران در همان زمان، می‌توانسته تبعات ماندگار تا امروز هم بر جا گذاشته باشد و زندگی بازماندگان و آسیب‌دیدگان زلزله را تحت تاثیر قرار دهد.
به گزارش اعتماد، در نتایج تحقیقی كه چندی قبل با عنوان زلزله ورزقان ١٣٩١ و نگاهی به مسائل اجتماعی و اثر آن در مدیریت بحران توسط پژوهشگران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی انجام شد و مهدی زارع؛ استاد زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی ایران، مجری این طرح تحقیقاتی بوده، تبعات پس از وقوع زلزله و آسیب‌شناسی ساماندهی ساكنان مناطق زلزله زده استان چنین مورد تحلیل قرار گرفته است: ایجاد ترافیك سنگین چند ساعته در اغلب معابر عمومی و اصلی شهری، به علت خروج عموم ساكنان از همان لحظات اولیه حادثه به پارك‌ها و مكان‌های اسكان عمومی بود. آشفتگی روند ترافیك، موجب ایجاد گره‌های ترافیكی در مجاورت اماكن عمومی و مراكز درمانی و اختلال در نحوه امداد رسانی به مجروحان حادثه شد.
بخشی از مدیریت شهری و دولتی، به جهت درگیر شدن در مدیریت بحران منطقه آسیب‌دیده، با اختلال در ارایه خدمات به شهروندان مواجه شد. خدمت‌رسانی عادی به منطقه حادثه‌دیده و اعزام مصدومان و مجروحان به مراكز درمانی به دلیل فقدان امكان ارایه خدمات مستمر و كافی در سطح مدیریت شهری و همچنین درگیر شدن سازمان‌های ارایه خدمات شهری همچون توزیع آب، توزیع برق و خدمات بهداشتی، درمانی دچار اختلال شد. مردم مناطق زلزله زده ورزقان، عملا روند عادی زندگی خویش را با از دست دادن نزدیكان و بستگان و اعضای خانواده مختل شده یافتند. فشارهای روانی به حدی بود كه گاه موجب آسیب‌های روانی دایمی در افراد مصیبت دیده شد. به دلیل سرازیر شدن كمك‌های مردمی به منطقه ورزقان، به ویژه جاده تبریز- ورزقان، مردم كم بضاعت از منطقه‌های اطراف، با هجوم به كانون یا كانون‌های فاجعه، افزایش مصنوعی جمعیت منطقه را - حداقل به صورت موقتی – سبب شدند ضمن آنكه استقرار بعضا دایمی مهاجران در زمین‌ها و خرابه‌ها، مشكلاتی در رده‌بندی و شناسایی ساكنان واقعی از مهاجران در منطقه به دنبال داشت.
زارع در ارزیابی وضعیت مناطق زلزله زده این استان كه طی سال‌های پس از وقوع زلزله و تا سال گذشته از آن بازدید داشته، روند بازسازی‌ها را چنین تشریح می‌كند: آمار رسمی بیانگر این است كه به تعداد تمام خانه‌های ویران شده، بازسازی انجام شده و در بازدید از مناطق زلزله زده می‌توان تایید كرد كه بناهای نوساز در مقایسه با پیش از وقوع زلزله، شرایط بهتری دارد اما جانمایی بسیاری از خانه‌ها نامناسب و ناایمن است. با توجه به آنكه بسیاری از خانه‌های تخریب شده در شهرهای ورزقان و هریس، بناهای روستایی بوده چون كانون زلزله، در زمین‌های كشاورزی بود، برخی بازسازی‌ها نیمه كاره رها شده ضمن آنكه برخی بناهای بازسازی شده همچون مساجد یا سالن‌های اجتماعات، بناهایی است كه كاربری غیر مسكونی پیدا كرده و در واقع، فاقد سكنه است.
برخی بناها هم به دلیل نامناسب بودن فضای فیزیكی بازسازی شده، با استقبال زلزله‌زدگان مواجه نشده و آنها هم در عمل، خالی از سكنه مانده است. مشكلی كه باید مورد توجه قرار بگیرد این است كه پیش و پس از وقوع زلزله، ما در این مناطق و سایر مناطق در معرض خطر زمین‌لرزه در كشور، با حیف و میل شدن بودجه‌ها مواجهیم. مصداق بارز هدردهی منابع هم اینكه در منطقه زلزله‌زده آذریابجان شرقی، سال ساخت بسیاری از بناها همچون مدرسه، بیمارستان و دانشگاه، یك یا دوسال پیش از وقوع زلزله ١٣٩١ بوده اما این بناها هم در زمین‌لرزه مرداد ٩١ دچار آسیب‌های جزیی یا كلی شدند كه این اتفاق نشانگر حیف و میل شدن اموال ملی است. پس از وقوع زمین‌لرزه هم با این اتفاق به شكل دیگری مواجه بودیم، به این معنا كه صرفا چون دولت وام‌های بازسازی به منطقه آسیب دیده می‌داد، صاحبان بناهایی هم كه دچار آسیب و خسارت نشده بودند، متقاضی استفاده از امكانات بازسازی شدند و یكی از دلایل وجود بناهای رها شده در این منطقه هم، انگیزه‌های سودجویانه برخی متقاضیان وام‌های دولتی بوده است. البته نمونه این بناهای خالی از سكنه را در بسیاری نقاط زلزله زده ایران می‌توان مشاهده كرد. از بم تا دامغان، نمونه این بناهای همچون خانه ارواح، فراوان است كه اگر از صاحبان‌شان سوال كنید، می‌گویند دولت وام می‌داده و آنها هم گرفتند و خانه‌شان را ساختند و ممكن است در آینده ارزش بالاتری پیدا كند.
زارع در پاسخ به این سوال كه آیا احیا در منطقه زلزله زده قابل رویت و تایید است، می‌گوید: اگر منظورمان از احیا، این باشد كه منطقه و روستا، خالی از سكنه نشود، باید توجه داشت كه آذربایجان شرقی، منطقه پرآب و آبادی است و بنابراین، ما در این منطقه با خالی شدن روستاها مواجه نمی‌شویم یا درصد آن بسیار كم خواهد بود. البته آمارها و گزارش‌ها نشان می‌دهد كه در سال اول پس از وقوع زلزله، تعدادی از روستانشینان در مناطق زلزله زده، مهاجرت كرده‌اند كه باید به عنوان یك اتفاق طبیعی هم تلقی شود اما قطعا به دنبال این مهاجرت موقت، بعد از تغییر شرایط، بازگشت دوباره هم اتفاق می‌افتد. من طی بازدیدهایی كه تا ٤ سال پس از وقوع زلزله داشتم، منطقه رها شده ندیدم اما با محله‌های بازسازی شده فاقد سكنه مواجه شدم و همچنین، محله‌هایی مشتمل بر مجموعه‌ای مثلا ٣٠ خانه بازسازی شده كه سكنه قبلی، از زندگی در آن استقبال نكرده بودند.
به گفته زارع، زلزله ورزقان، به دلیل ساعت وقوع، كانون زلزله (خارج از منطقه مسكونی) و كم بودن تعداد تلفات انسانی، مصیبت بزرگی برای كشور ایجاد نكرد اما وقوع زمین‌لرزه‌ای با همین شرایط هم، نمادی از میزان آمادگی در مقابل حوادث حتی با آسیب زایی كم بود و می‌افزاید: تا یك هفته پس از وقوع زلزله، امكانات ارتباطی در منطقه دچار اختلال بود. با وجود آنكه اوج كمك و همیاری مردمی را در همان روزهای پس از وقوع زمین‌لرزه شاهد بودیم، اما بسیاری از كمك‌های مردمی، همچون آب اشامیدنی بسته‌بندی یا غذاهای گرم، صرفا نصیب همان زلزله‌زدگانی می‌شد كه كنار جاده حضور داشتند و ساكنان و آسیب‌دیدگان مناطق دوردست، از این كمك‌ها بی‌بهره ماندند و نمونه بارز این توزیع نامناسب و مدیریت نشده هم، تپه‌هایی از بطری‌های آب آشامیدنی در كنار جاده منتهی به مناطق زلزله زده بود كه به دلیل اشباع نیاز ساكنان مجاور، دیگر مشتری نداشت. همین مشاهدات نشان می‌دهد كه میزان آمادگی برای مواجهه با زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ٤/٦ و ٢/٦ كه به فاصله ١١ دقیقه اتفاق افتاد، در حد چندان بالایی نبود و اگر با زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ٧ مواجه بودیم و كانون زمین‌لرزه هم در یكی از شهرهای پرجمعیت قرار داشت، قطعا با مشكلات فراوان روبه‌رو می‌شدیم.
در نتایج این تحقیق، هشدارهایی درباره آینده استان آذربایجان شرقی به عنوان منطقه‌ای در معرض خطر زمین‌لرزه‌های دوباره، مطرح شده و محققان در این هشدارها یادآور شده‌اند: با توجه به نتایج مصاحبه‌های انجام شده، بیش از ٦٠ درصد ساكنان تبریز در روز حادثه، زلزله‌ای شدید و بسیار شدید را برای نخستین‌بار تجربه كرده و گفته‌اند كه در صورت تجربه وقوع یك زلزله بزرگ باشدت بالای ٧، ٣٦ درصد این افراد با فرار از خانه، ٢٨ درصد با عدم حركت و عكس‌العمل، ٢٥ درصد با فرار به بخش‌های امن‌تر درون ساختمان و فقط ١١ درصد با پناه‌گیری صحیح نسبت به این واقعه واكنش نشان خواهند داد ضمن آنكه ٦٧ درصد پاسخ‌دهندگان، احساس خود را در لحظه تجربه زلزله، ترس و اضطراب اعلام كرده‌اند.
زارع هم در پاسخ به تهدیدهای آتی برای استان آذربایجان شرقی می‌گوید: با توجه به اینكه شدت زمین‌لرزه مرداد ١٣٩١، بالاتر از ٦ بوده و دو بار و با فاصله زمانی ١١ دقیقه هم رخ داده و همچنین، با توجه به بازسازی و مقاوم‌سازی منطقه زلزله‌زده، ریسك آتی نباید چندان بالا باشد چون زمین‌لرزه با شدت بالا، در منطقه رخ داده و بناهای فرسوده هم، با خانه‌های مقاوم‌تر و جدید جایگزین شده اما توجه كنیم كه زمین‌لرزه‌های ایران، بسیار متاثر از منطقه آذربایجان شرقی است. حداقل ١٥ زلزله در تاریخ شهر تبریز ثبت شده كه سه زمین‌لرزه، از بزرگ‌ترین زلزله‌های تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران است و از ٢٣٧ سال قبل تاكنون هم، زلزله مخربی در شهر تبریز اتفاق نیفتاده كه به همین علت، تبریز باید به عنوان منطقه‌ای با ریسك‌پذیری بالا، آن هم در ٦٠ كیلومتری كانون زلزله ورزقان مورد توجه قرار بگیرد. نكته نگران‌كننده، پایین بودن سطح آگاهی و آمادگی ساكنان تبریز و مسوولان این شهر نسبت به زلزله است آن هم در حالی كه تبریز به عنوان شهر اول فرهنگی كشور شناخته شده و تعداد قابل توجهی جمعیت كتابخوان دارد. وقتی چنین شهری از آمادگی و اطلاع اندكی نسبت به زلزله برخوردار است، برای سایر شهرهای ایران، باید بیشتر نگران باشیم.
تا ١٠ روز نخست پس از وقوع زمین لرزه مرداد ١٣٩١، مسوولان استان اعلام كردند كه «حدود ١٠٠ هزار نفر زیر چادر زندگی می‌كنند، منطقه زلزله زده، برای جلوگیری از عفونت و نشر بیماری توسط لاشه‌های رها شده، سم پاشی شده، تمام خانه‌های نیازمند بازسازی و نوسازی در مناطق زلزله‌زده، منطبق بر استانداردهای بنیاد مسكن ساخته خواهد شد. وسعت منطقه متاثر از زمین‌لرزه ٤٥٠٠ كیلومتر مربع برآورد شده و این وسعت از مساحت بسیاری از كشورها هم بزرگ‌تر است. حدود ٣٠٤ روستای استان دچار آسیب شده و ٤٦ روستا با خاك یكسان شده است. برآورد اولیه از میزان خسارات وارد شده كه تخریب منازل و زیر ساخت‌ها را هم شامل می‌شود، حدود ٨٠٠ میلیارد تومان بوده و حدود ١٢ هزار محل نگهداری دام در این منطقه، آسیب دیده مورد آسیب و ٤٠٠٠ راس دام متعلق به ١٧ هزار خانوار كه بعضا دامدار بودند تلف شده است.
زارع در توضیح مشاهدات خود از احیای اقتصادی منطقه زلزله زده به عنوان یك شهروند می‌گوید: كشاورزی و دامداری برجا بود و بعد از زلزله، مناطق آسیب دیده، نوع جدیدی از زندگی را تجربه می‌كردند چون خانه‌ها در این مناطق بازسازی شد اما نكته نگران‌كننده، تخریب و آسیب‌پذیری بالای خانه‌های مسكن مهر بود. خانه‌هایی كه در كانون زمین‌لرزه هم نبودند و این زمین‌لرزه هم شدت بالایی نداشت اما خانه‌های نیمه‌ساخته مسكن مهر در ورزقان و هریس و اهر دچار تخریب زیادی بود آن هم در حالی كه در همین مناطق، ساختمان‌های معمولی آسیبی ندیده بودند. زمین‌لرزه ورزقان این هشدار را مطرح كرد كه خانه‌های مسكن مهر، فاقد مقاومت لازم در برابر زمین‌لرزه است و باید از این بابت نگران بود كه ساخت و سازهای جدید در منطقه آذربایجان شرقی كه در معرض تهدید زلزله‌های بزرگ هم قرار دارد، یك خطر جدی برای ساكنان آن خواهد بود. ساكنانی كه به زعم من، نه در بافت نوساز بلكه در بافت فرسوده جدید ساكن می‌شوند. در ساختمان‌هایی كه بیشتر، اتلاف منابع و سرمایه ملی است و البته نمونه این مناطق مسكونی هم در كشوركم نیست.
بازدید:۵۹۵
لینک کپی شد
