بدون ایجاد پوشش گیاهی ریزگرد مهار نمی‌­شود

مهدی فلاح کارشناس اقتصاد کشاورزی شبکه تحلیلگران فناوری ایران در یادداشتی که با عنوان "بدون ایجاد پوشش گیاهی، ریزگرد مهار نمی‌شود" در اختیار این خبرگزاری قرار داده است، به بررسی چهار روش مقابله با ریزگرد پرداخته است که در ادامه آمده است:

«در پی گسترش بیشتر ریزگرد طی سالیان اخیر در کشور، مسئولین، پژوهشگران و محققان راهکارهای مختلفی برای جلوگیری از این پدیده بیان می­‌کنند. راهکارهای مقابله با ریزگرد غالباً مبتنی بر چهار روش شامل  روش احیاء پوشش گیاهی با کاشت مراتع و جنگل­‌های دست کاشت، روش پاشیدن مالچ بیولوژیک، روش پاشیدن سنگ ریزه یا ریگ در کانون­‌های ریزگرد و روش پاشیدن مالچ نفتی است.

به منظور انتخاب بهترین راهکار و موفقیت حداکثری در کنترل ریزگرد، ضروری است راهکارهای فوق مورد ارزیابی قرار گیرند. برای ارزیابی راهکار­های مقابله با ریزگرد شاخص­‌هایی وجود دارد که بر اساس آن می­‌توان میزان موفقیت هر یک از این راهکارها را مشخص کرد. شاخص­‌ها شامل مهار حداکثری ریزگردهای داخلی و خارجی، قابلیت بادشکنی، اصلاح خاک، احیاء اکوسیستم، پایداری، جلوگیری از سیل، هزینه کم، ایجاد درآمد اقتصادی و اشتغال­‌زایی است. بنابراین، تنها در صورت ارزیابی، انتخاب و اجرای بهترین راهکار است که می­‌توان تهدید ریزگرد را تبدیل به فرصتی برای ایجاد اشتغال کرد. در این راستا راهکارهای مقابله با ریزگرد مورد ارزیابی قرار می­‌گیرد.

1-روش احیاء پوشش گیاهی

پوشش گیاهی برای خاک به مثابه پوست برای بدن انسان است. همه جانداران برای زنده ماندن دارای یک پوشش هستند. حیوانات، پرندگان، ماهی­‌ها و انسان‌ها دارای پوشش هستند. خاک نیز از این قاعده مستثنی نیست. خاک بدون پوشش گیاهی زنده نخواهد ماند و تخریب می­‌شود. پوشش گیاهی به خاک قابلیت حیات داده و با شکل‌گیری میکروارگانیسم­‌ها شرایط را برای رشد گیاه فراهم می­‌کند. ریزگردهایی که امروزه شاهد آن هستیم به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی است. راهکار غلبه بر آن نیز تنها با احیاء و توسعه پوشش گیاهی میسر است. احیاء پوشش گیاهی علاوه بر مهار کانون­‌های داخلی ریزگرد می‌تواند با کاشت درختان بادشکن جلوی ریزگردهای خارجی را نیزبگیرد. پوشش گیاهی با جذب و نفوذ آب سطحی به خاک باعث اصلاح خاک شده و از جاری شدن آب و وقوع سیل جلوگیری می­‌کند (شکل1). توسعه پوشش گیاهی چرخه زندگی گیاهی- جانوری را شکل داده و اکوسیستم را احیاء می­‌کند. پوشش گیاهی با تعدیل دما و افزایش رطوبت منطقه در بهبود اقلیم اثرگذار است و مهم­‌تر از همه اینکه ایجاد پوشش گیاهی مثمر با کاشت ترکیبی درخت، درختچه و بوته مقاوم به شوری و خشکی بومی با کاربرد غذایی، دارویی، صنعتی و علوفه دام در کانون­‌های ریزگرد امکان بهره­‌برداری اقتصادی از گیاهان کشت شده را فراهم می­‌کند. بهره­‌برداری اقتصادی از پوشش گیاهی باعث می­‌شود مردمی که زمین­‌های کشاورزی آن‌ها تبدیل به کانون ریزگرد شده و کشاورزی و دامپروری خود را از دست دادند دوباره مشغول به کار شوند و  اشتغال­‌زایی ایجاد شود.


 2-روش مالچ بیولوژیک

مالچ بیولوژیک با توجه به مواد اولیه بکار رفته در تولید آن متفاوت است. این مواد می­‌تواند شامل بقایای گیاهی، مواد معدنی، پسماند کارخانجات و یا باکتری­‌های تولیدکننده مواد پلیمری باشد. مالچ بیولوژیک اگر از جنس بقایای گیاهی باشد روی خاک پوشش ایجاد کرده و با کاهش تبخیر و افزایش جذب آب باران می­‌تواند به اصلاح خاک کمک کند. اما مالچ­‌های سیمان بیولوژیکی که کربنات کلسیم خاک را به شکل کریستال در می­‌آورند و باعث سیمانی شدن خاک می­‌شود، نمی­‌توانند خاک را اصلاح کنند. پسماند کارخانجات الکل سازی یا «ویناس» هم باعث کاهش قابلیت جوانه­‌زنی بذر و رشد اغلب گیاهان خواهد شد. مالچ­‌های بیوپلیمری نوع دیگری از مالچ­‌های بیولوژیک است که در آن باکتری­‌هایی توسط هواپیما روی زمین پاشیده و  پلیمر تولید می­‌کنند. اثر بخشی مالچ­‌های بیوپلیمری برای مهار ریزگرد هنوز به صورت کامل مشخص نشده است.

به طور کلی مالچ بیولوژیک قابلیت بادشکنی نداشته، ریزگردهایی با منشاء خارجی را نمی­‌تواند کنترل کند و پایدار نیست. روش مالچ بیولوژیک بجز روش مبتنی بر بقایای گیاهی نیازمند هزینه زیاد بوده، تاثیر مثبتی بر احیاء اکوسیستم نداشته، نمی­‌تواند از وقوع سیل جلوگیری کند و اشتغال­‌زایی ایجاد نخواهد کرد. این روش نیازمند هزینه زیاد است. همچنین، در حال حاضر تولید مالچ بیولوژیک برای سطح وسیع دو میلیون هکتاری کانون­‌های بحرانی ریزگرد در کشور امکان پذیر نیست.

 3-روش پاشیدن ریگ یا سنگ ریزه

پاشیدن ریگ کانون­‌های داخلی ریزگرد را بدون احیاء اکوسیستم می­‌تواند مهار کند. در محلی که ریگ پاشیده شود خاک آن نقاط تثبیت می­‌شود اما وقتی خاک از جای دیگر به نقطه ریگ پاشی منتقل شود، رسوب کرده و با وزش باد بلند می­‌شود و مجدد تبدیل به ریزگرد خواهد شد. بنابراین، ریگ پاشی برای مهار ریزگردهای با منشاء خارجی و ریزگردهای ورودی از سایر نقاط کاربرد نخواهد داشت. این روش قابلیت بادشکنی ندارد، با برهم زدن بافت و ساختمان خاک تاثیر منفی بر اصلاح خاک خواهد داشت. اکوسیستم را نمی­‌تواند احیاء کند. پایداری نداشته چون اگر خاک از جای دیگر منقل شود و رسوب کند ریزگرد مجدد ایجاد می‌شود. نه تنها نمی­‌تواند جلوی سیل را بگیرد بلکه با تسطیح و فشرده کردن زمین، خطر وقوع سیل را بیشتر می­‌کند. هزینه این روش کم می­‌باشد ولی درآمد و اشتغال­‌زایی ایجاد نخواهد کرد.

4-روش مالچ نفتی

استفاده از مالچ نفتی برای کنترل ریزگرد یکی از روش­‌های زودبازده است که علی‌رغم کنترل ریزگردهای داخلی توجهی به شاخص­‌های زیست محیطی و احیاء اکوسیستم ندارد. استفاده از مالچ نفتی بادشکنی نداشته و تاثیری بر ریزگردهای با منشاء خارجی نخواهد داشت. مواد نفتی وقتی روی خاک قرار گیرند باعث از بین رفتن میکروارگانیسم­‌های خاک شده و قابلیت زنده بودن خاک از بین می­‌رود. تحت این شرایط خاک تخریب شده و قابلیت تولید گیاه را از دست می­‌دهد که نتیجه نهایی آن تخریب بیشتر اکوسیستم است. مالچ نفتی دائمی نبوده و پس از چند سال دوباره باید تکرار شود. این روش تاثیری بر کاهش وقوع سیل نخواهد داشت. بر اساس گفته مسئولین بیابان­‌زدایی کشور هزینه احیاء یک هکتار کانون ریزگرد با روش مالچ نفتی 20 میلیون تومان است در صورتی که احیاء کانون­‌های ریزگرد با کاشت درخت و پوشش گیاهی هکتاری 5 میلیون تومان هزینه خواهد داشت. علاوه بر هزینه چند برابری مالچ نفتی نسبت به پوشش گیاهی، مالچ نفتی باعث تخریب خاک شده و نمی‌تواند باعث احیاء اکوسیستم و پایداری طبیعت شود. همچنین، اجرای روش مالچ نفتی تأثیری بر افزایش سطح درآمد و معیشت مردمی که زمین­‌های کشاورزی آن‌ها تبدیل به کانون ریزگرد شده نداشته و اشتغال ایجاد نمی­‌کند.

 جمع‌بندی

راهکارهای مختلف مقابله با ریزگرد بر اساس شاخص‌­های ذکرشده مورد ارزیابی قرار گرفت (جدول 1). نتایج نشان داد برای انتخاب بهترین روش مقابله با ریزگرد ضروری است که مجموعی از شاخص­‌ها شامل مهار حداکثری ریزگردهای داخلی و خارجی، قابلیت بادشکنی، اصلاح خاک، احیاء اکوسیستم، پایداری، جلوگیری از سیل، هزینه کم، ایجاد درآمد اقتصادی و اشتغال­‌زایی مد نظر قرار گیرد و تنها زمانی طرح­‌های مقابله با ریزگرد موفقیت حداکثری خواهند داشت که همه شاخص­‌های فوق همزمان در اجرای طرح­‌ها لحاظ شوند. بین روش­‌های مورد مطالعه به ترتیب روش ایجاد پوشش گیاهی، روش مالچ بیولوژیک، روش پاشیدن ریگ و روش مالچ نفتی بیشترین موفقیت در مهار ریزگرد را دارند. وقتی ریزگرد مهار خواهد شد که اکوسیستم احیاء شود و احیاء اکوسیستم تنها با احیاء پوشش گیاهی و بهبود شرایط خاک امکان‌پذیر است. روش­‌های مالچ بیولوژیک، پاشیدن ریگ و مالچ نفتی قادر به احیاء اکوسیستم نیستند. همچنین، تنها با بکارگیری روش ایجاد پوشش گیاهی می­‌توان از طرح­‌های مقابله با ریزگرد درآمد اقتصادی و اشتغال ایجاد کرد؛ لذا روش ایجاد پوشش گیاهی مثمر مقاوم به شوری و خشکی بومی به عنوان بهترین روش مقابله با ریزگرد معرفی می­‌گردد.»

---