ثبت بافتهای تاریخی بریم و بوارده؛ راهکاری جهت حفاظت و تاب‌آوری این بافتها

*نجلا درخشانی؛ منظور از «بافت شهری» سنتزی است از تمام اجزای كالبدی يک كل ارگانيک، كه در سطوح وضوح متمايز بافت شهری قابل مشاهده است. در كلی‌ترين سطح، بافت را می‌توان سازمان خيابان‌ها و بلوک ها توصيف كرد و به طور خلاصه می‌توان بافت شهری را حالات مختلف همجواری و فضاهای پر و خالی در تركيبات مختلف و همچنين نحوه‌ی قطعه‌بندی اراضی مشخص دانست.

بافت (texture) هر شهر كميتی پويا و در حال تغيير است كه وضع كالبدي شهر و چگونگی شكل‌گيری آن را در طول زمان نمايان می‌سازد. بافت هر شهر دانه‌بندی فضای كالبدی شهر يعنی فضاهای پر و خالی و مقدار آنها را نسبت به يكديگر و چگونگی رابطه و حد نزديكی بين آنها را مشخص می‌كند و شبكه ارتباطات و نحوه‌ی دسترسی و خصوصيات كلی راه‌ها و كوچه‌ها را اشكار می‌نمايد.

 به عبارت ديگر بافت شهر به هم تنيده شدن و نحوه استقرار ساختمانها و تركيب انها با يكديگر در ارتباط با شبكه‌ی راه‌ها براساس شرايط محيطی است. (وزارت مسكن وشهرسازی)

بافت هاي شهري كه در زمان های گذشته در هر شهر ايجاد شده‌اند نماينده تاريخ، هويت و اصالت معماری و شهرسازی شهرها هستند که روند تغییرات مورفولوژی شهر را نمایان می‌سازند، لذا شناسائی و تلاش برای حفظ و نگهداری آنها توام با برنامه‌ريزی برای ساماندهی این بافت‌های ارزشمند باید يكی از محوری‌ترين موارد در طرح‌ها و سیاست‌های توسعه‌ی شهری باشد.

حفاظت از آثار گذشتگان که بعنوان متاعی ارزشمند نزد ما به امانت گذاشته شده؛ نه به‌عنوان پدیده‌های نمادین بلکه بدلیل شناخت سیر تحول و تکامل زندگی، تاریخ شهرسازی و معماری اهمیت و ضرورت دارد.

با توجه به مسأله‌ی هویت و اصالت در هر شهر که موجب تمایز مکانی از مکان دیگر، ایجاد حس تعلق خاطر در ساکنین بافت‌های تاریخی و افزایش حس مشارکت آنها در توسعه‌ی شهری می‌باشد، بافت‌های تاریخی و ارزشمند به‌عنوان بخش مهمی از هویت شهری محسوب می‌شوند. بنابراین هریک از دانه‌های تاریخی موجود در بافت‌های شهری و همچنین تمامی بافت‌های تاریخی و ارزشمند باقی مانده، به‌عنوان عناصر هویت‌بخش شهر شناخته میشوند که با وجود ویژگی‌های خاص و منحصر به‌فرد خود از دیگر بخش‌ها متمایز شده که نه‌تنها از بعد فرهنگی بلکه در ابعاد اجتماعی و اقتصادی نیز می‌توانند نقش مهمی ایفا نمایند.

مفهوم بافت تاریخی - فرهنگی بر اساس نظریه شورای عالی شهرسازی و معماری: به بخش یا بخش­هایی از شهر اطلاق می­شوند که منعکس‌کننده­ ارزش­های تاریخی - فرهنگی شهر بوده و شکل آنها، حاصل تعامل مکان (جغرافیا و بوم)، زمان (تاریخ) و باور (سنتها و اعتقادات) در رابطه با انسان در یک پهنه‌ی زیستی در طول تاریخ می‌باشد.‌ این محدوده‌ها که به‌لحاظ ویژگی­های شکلی، ساختاری و ارزش‌های تاریخی - فرهنگی از سایر پهنه­‌های شهری متمایز، قابل‌تشخیص و مستلزم شناسایی بوده، توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تعیین می­‌شوند. محدوده‌­های تاریخی - فرهنگی، به منزله‌ی بخشی جدایی­‌ناپذیر از پیکره و استخوان‌بندی شهر امروزند؛ لذا پرداختن به موضوع حفاظت و احیاء این پهنه­‌های ارزشمند، باید با رویکردی جامع‌نگر در مقیاس شهر و سرزمین پیرامونی مورد توجه قرار گیرد.

براساس مصوبه مورخ ۹۴.۷.۲۷ شوراي‌عالي شهرسازي و معماري ايران؛ فرایند حفاظت و احیاء محدوده­‌های تاریخی–فرهنگی، بعنوان موضوعی چند وجهی و فرابخشی، نیازمند مشارکت و حضور تمامی دستگاه‌ها و کنشگران مرتبط و موثر، متشکل از دستگاه‌ها و نهادهای ذیربط، نمایندگان سازمان‌های مردم نهاد و دانشگاهیان می‌باشد.

رشد روزافزون فرهنگی و اجتماعی شهرها موجب ایجاد نوعی احساس نیاز به خاطرات و تعلق خاطر آنها به گذشته ی تاریخی و اصالت خود شده است که از طریق حفظ نشانه ها و عناصر ارزشمند موجود در شهر چه از نظر معنوی و چه از نظر کالبدی و فیزیکی می‌توان به این احساس نیاز پاسخ گفت. 

بر این اساس برای جلوگیری از تخریب و از بین رفتن بافت‌ها و تکدانه‌های تاریخی و ارزشمند موجود در آنها و همچنین کمک به حفاظت و تاب‌آوری آنها، در مرحله‌ی اول مستندنگاری و در مرحله ی بعد ثبت این بافتهای ارزشمند امری ضروری تلقی می‌شود.

در حال حاضر در آبادان فقط دو بافت محلات بریم و بوارده بصورت یک دست با حفظ خط آسمان اولیه باقی مانده و تاکنون از طرف پالایشگاه به ساکنین واگذار نشده‌اند، لذا با ثبت این بافتها در فهرست اثار ملی می‌توان بخشی از معماری بومی منطقه را از گزند تخریب و بلندمرتبه سازی دور نگه داشت. بافت بوارده شمال دو بخش شمالی و جنوبی میباشد که از این دو محله تعداد یازده عدد از خانه‌های موجود در بافت در فهرست آثار ملی بثبت رسیده اند. بافت بریم نیز شامل دو بخش شمالی و جنوبی میباشد که بخش جنوبی به نخلستان بریم معروف بوده و بخش زیادی از آن بصورت محله‌ای در فهرست آثار ملی کشور بثبت رسیده که جز معدود محلات ثبتی در خوزستان بشمار می‌رود و شامل تک دانه‌هایی ارزشمند با کاربریهای مختلفی اعم از: مسکونی، تأسیسات و تجهیزات شهری، فرهنگی، ورزشی، پذیرایی، اداری و ... بوده که در حال حاضر اکثرا بعد از جنگ ایران و عراق، بصورت متروکه باقی مانده‌اند. این بخش از بافت بریم در صورت مرمت و احیا میتواند بخش مهمی از گردشگری منطقه را شامل شده و تاثیر بسزایی درجذب گردشگر داشته باشد.

متاسفانه بخش‌های زیادی از بافتهای شرکتی در اثر عدم برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری نادرست و غیراصولی، طی سالهای گذشته به ساکنین واگذار شده و بخشهای اعظمی‌ از این بافتها با ساخت و سازهای مغایر با اصول حفاظت و مرمت دستخوش تغییرات جبران ناپذیری شده اند.

بافت تاریخی یک شهر یه به عبارتی موجودیت کالبدی بافت بمثابه‌ی ظرفی می‌باشد که مردم بهمراه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی یا بعبارتی موجودیت مدنی مظروف آن را تشکیل می‌دهند. تا زمانی که رابطه‌ای منطقی فی‌مابین ظرف و مظروف برقرار نشود امکان حفاظت از کالبد فراهم نحواهد شد. مشارکت مردمی و توانمندسازی ساکنان بافت و سازمان‌های مرتبط، از نظر فرهنگ حفاظت و چرایی نگهداری این بافت‌ها بخش مهمی از این ارتباط را مهیا می‌سازد. توجه به نیازها و بروزرسانی بافتهای تاریخی و ارزشمند نیز یکی از راه‌کارهای مفید در راستای ارتباط موجودیت کالبدی و موجودیت مدنی (جریان حیات نهفته در کالبد) می‌باشد. روندی که کشورهای توسعه یافته همواره بعنوان سرلوحه‌ی پلان‌های حفاظتی خود قرار داده‌اند.

اگر در بافت تاریخی موجودیت کالبدی و مدنی به تعادل نرسند، پدیده‌ی ناگوار فرسودگی اجتماعی که نشانه‌ی بارز آن عدم تعلق خاطر است، رخ می‌دهد.

کشور های ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، هلند و پرتغال را می‌توان از جمله کشورهای اروپایی دانست که در راستای حفاظت و احیای بافت‌های تاریخی گام‌های ارزشمندی برداشته‌اند.

هر یک از این کشورها در شهرهای مختلفشان با توجه به فرهنگ و پیشنه‌ی گوناگون خود، مرمت و بهسازی شهری متفاوتی را رقم زده‌اند؛ از موارد مهمی که در حفاظت، مرمت و احیاء بافت‌های تاریخی مورد توجه قرار داده‌اند، تلفیق و ایجاد یک هم‌جواری منطقی بین بافت‌های قدیمی و جدید، بدون ایجاد کمترین مشکل می‌باشد که همواره این مسئله در احیاء و معاصرسازی بافت های تاریخی از پیچیده‌ترین موارد بوده است.

در کشورهای توسعه یافته بافتهای تاریخی، جذابترین و پرطرفدارترین جاذبه‌ی گردشگری تاریخی و فرهنگی هستند که به عنوان سرمایه‌ای ارزشمند و بلقوه در حوزه‌ی فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی محسوب می‌شوند، درحالی که در ایران و آبادان بدلیل کم توجهی این بافت‌ها و تکدانه‌های ارزشمند درون آنها، در حال ویرانی بوده و کم کم ارزشهای فرهنگی و خاطرات نهفته در آنها در حال فراموشی می باشند. 

درصورتیکه دو بافت تاریخی و ارزشمند بریم و بوارده که بخشی از ثروتهای فرهنگی منطقه میباشند، ثبت نشوند و راهکارهای حفاظت و احیا برای آنها لحاظ نشود، احتمال واگذاری آنها به ساکنین مانند سایر بافتهای شرکتی آبادان اعم از کوی کارگر(بهمنشیر)، فرح‌آباد، پیروزآباد، هلال بریم و کوی دریا، وجود دارد که در آن حالت، دستخوش تغییرات جبران ناپذیری در موجودیت کالبدی خواهند شد.

بیایید داشته‌های دیروز را، امروز حفاظت و نگهداری کنیم تا فردا همچون هدیه‌ای ارزشمند به آیندگان تقدیم کنیم ...