به بهانه ۲۱ آگوست (مصادف با سی مرداد) روز جهانی مسجد
مسجد سیدالشهداء یادگاری از جنگ در خرمشهر
هر شهر دارای نمادها و نشانههایی مختص به خود است که میتواند با آنها در عرصهی جهانی معرفی شود. امروزه شهرهایی در عرصهی جهانی و در حوزهی جذب توریست باهم به رقابت میپردازند که واجد نشانههای بینالملی باشند، بنابراین نشانههایی که بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی هر شهر را به خود اختصاص داده و بخش مهمی از خاطرات جامعهی محلی آن منطقه را تشکیل میدهند، برای تجدید چشمانداز تاریخی شهر و جذب هرچه بیشتر گردشگر بهعنوان اصول پایه تلقی شوند.
به گزارش سازه نیوز:تعدادی از بناهای واجد ارزش باقی مانده از جنگ در دوران بازسازی خرمشهر پس از اتمام جنگ بدست ارگانها و یا مردم نوسازی، بازسازی و یا مرمت شدهاند. یکی از این بناها، که بخشی از میراث شهری و هویت تاریخی خرمشهر محسوب میشود و پس از جنگ مرمت و بازسازی شده است مسجد سیدالشهداء میباشد.
این مسجد در دوره پهلوی دوم و اوایل دهه 50 با کمکهای مردم محله ساخته شده است که در دوران جنگ آسیبهای فراوانی دیده و بخشی از آن نیز تخریب شده است. پس از جنگ اداره اوقاف از طریق ستاد نوسازی و بازسازی مساجد آنرا بازسازی و مرمت میکنند و البته تعدادی از آثار نشانههای جنگ مانند رد تیر و ترکشها را بر روی بدنه نگه میدارند تا آیندگان با تماشای آنها بدانند این بنا نیز از آثار باقی مانده از تاریخ جنگ بوده است.
مسجد سیدالشهدا در دوره پهلوی دوم بهصورت دوبلکس (دو طبقه) با دو شبستان مجزا زنانه و مردانه در قلب خرمشهر با هزینه و کمک خیرین محله ساخته شده است. نمای ورودی شبستان بهصورت قرینه بوده و شبستان مردانه که در طبقه همکف قرار دارد دارای دوورودی با دو قوس بیز تند در دوسوی یک نغول زیبا بوده که با آجر و کاشی هفت رنگ و نقوش اسلیمی بسیار زیبا اذین شده است. مسجد بهفرم مساجد یک ایوانه ساخته شده و نماهای شرقی و غربی و جنوبی دارای نغول و تاقنماهای زیبایی با قوسهای تیزهدار از نوع پنجاوهفت و شبدری میباشند. تمامی این تاق نماها با کاشی هفت رنگ و آیات قران کریم مزین شدهاند.
پنجرههای مسجد همگی دارای قوسی تیزهدار بوده و نغول بالای آنها با کاشی هفت رنگ و آیات زیبای قرآن مزین شده است.
محراب مسجد از یک قوس بیز کند و یک نغول تشکیل شده که با گچبریهای بسیار زیبایی متشکل از آیات قرانی، نقوش اسلیمی و گیاهی آذین شده است. بخشی از تزیینات محراب در زمان جنگ بهدلیل موج انفجار تخریب شده که به همان صورت تا بحال باقی مانده است.
گنبد مسجد از نوع نار (منحنی شکل) بهصورت دو پوستهی پیوسته بوده و دارای گریوی بلند میباشد. گنبد و گریو آن با کاشی هفت رنگ پوشیده و تزئین شده و در بدنهی گریو تعدادی بازشو برای نورگیری شبستان تعبیه شده است. در زمان جنگ بهدلیل اصابت خمپاره به گنبد تمام کاشیهای آن شکسته و فروریختهاند که بعداز جنگ مجدداً مرمت و بازسازی شده است.
جای تیر و ترکش هنوز هم در جایجای مسجد و تزیینات زیبای آن بهچشم میخورد که از زمانی پراز درد و رنج برای این کالبد و زندگی جاری در آن حکایت دارد.
سردر و نمای ورودی مسجد و سرویس بهداشتی آن در زمان جنگ تخریب شده که مجدداً پس از جنگ با تغییراتی در ارتفاع، عمق و نوع تاقنمای ورودی و افزودن بخشهایی در کنار ورودی، بازسازی شده است. در حال حاضر ورودی مسجد متشکل از دو تاقنما با قوس تیزهدار از نوع پنج او هفت تند و نغولهایی تزیین شده با کاشی هفت رنگ و پوشش تخت میباشد.
بخشهایی از نمای ورودی شبستان در طبقه دوم در اثر اصابت خمپاره در جنگ تخریب شده که پس از جنگ با تغییراتی در فرم و تعداد پنجرهها مجددا بازسازی شده است. دیوارهای جنوبی حیاط مسجد و اتاقک راه پله نیز تخریب شدهاند که مجدداً با اندکی تغییرات بازسازی شدهاند.
عناصر معماری مسجد عبارتند از:
- شبستان بهصورت دوبلکس (دو طبقه)
- محراب گچبری شده با نقوش اسلیمی، گیاهی و آیات قرآن
- گنبد از نوع نار با قوس پاتوپا مزین شده با کاشی هفت رنگ
- وجود تاق نماهایی با قوس تیزهدار مزین شده با کاشی هفت رنگ و آیات قرآنی در دورتادور حیاط
- سر ورودی با قوس تیزهدار و تزئینات کاشیکاری هفت رنگ
ویژگیهای شاخص مسجد عبارتند از:
- یکی از نقاط دفاع و استراحت رزمندگان در مقاومت 35 روزه
- دارای تزئینات زیبای آجرکاری، کاشیکاری و گچبری
- وجود آثار و نشانههای جنگ بر روی کالبد بنا
- یکی از مکان خاطره و رویدادهای شهر خرمشهر برای مردم و رزمندگان
با توجه به اینکه این مسجد جزو مکان خاطرههای هشت سال جنگ و دفاع مقدس میباشد و مردم خرمشهر با دیدن آن خاطراتی از آن دوران و دفاع بینظیر کل ایران برای آزادی خرمشهر در ذهنشان نقش میبندد، پروندهی این اثر مهم برای ثبت در آثار ملی دفاع مقدس تهیه شده و با تایید شورای ثبت اداره کل میراث فرهنگی خوزستان به وزارت میراث فرهنگی ارسال شده است، امید که بزودی شاهد ثبت این اثر ارزشمند و حفظ آن جهت انتقال به آیندگان باشیم.
پی نوشت:
نغول: جمع نغل، تو رفتگی تزئینی در نماسازی دیوارها مانند تاقنما
پاتوپا (pa-tu-pa): نوعی قوس (چفد)، دیوار در دیوار، به گفته دکتر پیرنیا در مجله اثر ۲۴.
چفد پنجاوهفت: از دو واژه پنج به معنی پنجره و روزن و اوهَفتن به معنای پوشاندن تشکیل شده است.
گریو: گردن گنبد
قوس بیز تُند: گونهای از چفد مازهدار (بیضوی)
گنبد نار: کنبدها بلحاظ شکل ظاهری به دو نوع رُک (مخروطی) و نار (کروی) تقسیم میشوند. گنبد نار رایجترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد، منحنی بوده و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران را تشکیل میدهد.
سجاد پاکگهر؛ کارشناسی ارشد حفاظت و مرمت آثار فرهنگی تاریخی