تنها یادگارهای بافت صنعتی آبادان را حفاظت کنید

*سازه نیوز - نجلا درخشانی :"بافت شهری" سنتزی است از تمام اجزای کالبدی یک کل ارگانیک، که در سطوح وضوح متمایز بافت شهری قابل مشاهده است. بافت (texture) هر شهر کمیتی پویا و در حال تغییر است که وضع کالبدی شهر و چگونگی شکل‌گیری آن را در طول زمان نمایان می‌سازد. بافت هر شهر دانه‌بندی فضای کالبدی شهر یعنی فضاهای پر و خالی و مقدار آنها را نسبت به یکدیگر و چگونگی رابطه و حد نزدیکی بین آنها را مشخص می‌کند و شبکه ارتباطات و نحوه‌ی دسترسی و خصوصیات کلی راه‌ها و کوچه‌ها را اشکار می‌نماید. به عبارت دیگر بافت شهر به هم تنیده شدن و نحوه استقرار ساختمان ها و ترکیب آنها با یکدیگر در ارتباط با شبکه‌ی راه‌ها بر اساس شرایط محیطی است. (وزارت مسکن وشهرسازی). 

بافت تاریخی هر شهر به‌ عنوان نماینده تاریخ، هویت و اصالت معماری و شهرسازی و بخشی از فرهنگ آن شهر محسوب می‌شود که باید در طرح‌های توسعه‌ی شهری به آن توجه ویژه شده و با ارایه‌ی راه‌کارها و استراتژی‌های لازم این بافت‌ها را حفظ کرده و به آیندگان انتقال داد. حفاظت از آثار گذشتگان که به عنوان متاعی ارزشمند نزد ما به امانت گذاشته شده؛ نه به‌عنوان پدیده‌های نمادین بلکه بدلیل شناخت سیر تکامل و تحول زندگی، تاریخ شهرسازی و معماری اهمیت و ضرورت دارد.
با توجه به مساله‌ی هویت و اصالت در هر شهر که موجب تمایز مکانی از مکان دیگر، ایجاد حس تعلق خاطر در ساکنین بافت‌های تاریخی و افزایش حس همگرایی آنها در توسعه‌ی شهری می شود، بافت‌های تاریخی و ارزشمند به‌عنوان بخش مهمی از فرهنگ شهری محسوب می‌شوند که با مخدوش شدن هر قسمتی از آنها اسیبهای جبران ناپذیری به پیکره فرهنگی منطقه وارد خواهد شد. هر یک از دانه‌های تاریخی موجود در بافت‌های شهری و همچنین تمامی بافت‌های تاریخی - فرهنگی و ارزشمند باقی مانده، به‌عنوان عناصر هویت‌بخش شهر شناخته می شوند که با وجود ویژگی‌های خاص و منحصر به‌فرد خود از دیگر بخش‌ها متمایز شده که نه‌تنها از بعد فرهنگی بلکه در ابعاد اجتماعی و اقتصادی نیز می‌توانند نقش مهمی ایفا نمایند.

مفهوم بافت تاریخی - فرهنگی بر اساس نظریه شورای عالی شهرسازی و معماری: به بخش یا بخش هایی از شهر اطلاق می شوند که منعکس‌کننده ارزش های تاریخی - فرهنگی شهر بوده و شکل آنها، حاصل تعامل مکان(جغرافیا و بوم)، زمان(تاریخ) و باور(سنت ها و اعتقادات) در رابطه با انسان در یک پهنه‌ی زیستی در طول تاریخ است.‌ این محدوده‌ها که به‌لحاظ ویژگیهای شکلی، ساختاری و ارزش‌های تاریخی - فرهنگی از سایر پهنه‌های شهری متمایز، قابل‌تشخیص و مستلزم شناسایی بوده، توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تعیین می‌شوند. 
رشد روزافزون فرهنگی و اجتماعی شهرها موجب ایجاد نوعی احساس نیاز به خاطرات و تعلق خاطر آنها به گذشته ی تاریخی و اصالت خود شده است که از طریق حفظ نشانه ها و عناصر ارزشمند موجود در شهر چه از نظر معنوی و چه از نظر کالبدی و فیزیکی می‌توان به این احساس نیاز پاسخ گفت.
بر این اساس برای جلوگیری از تخریب و از بین رفتن بافت‌ها و تکدانه‌های تاریخی و ارزشمند موجود در آنها و همچنین کمک به حفاظت و تاب‌آوری آنها، در مرحله‌ی اول مستندنگاری و در مرحله‌ی بعد ثبت این بافت های ارزشمند امری ضروری تلقی می‌شود.
در حال حاضر در آبادان فقط دو بافت بریم و بوارده به صورت یک دست با حفظ خط آسمان اولیه باقی مانده و تاکنون توسط پالایشگاه به ساکنین واگذار نشده‌اند، لذا با ثبت این بافت‌ها در فهرست آثار ملی می‌توان بخشی از معماری بومی و صنعتی منطقه را از گزند تخریب و بلندمرتبه‌سازی دور نگه داشت. بافت محله شرکتی بوارده شامل دو بخش شمالی و جنوبی است که از این دو محله تعداد یازده عدد از خانه‌های موجود در بافت در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند.
بافت محله شرکتی بریم نیز شامل دو بخش شمالی و جنوبی است که بخش جنوبی به نخلستان بریم معروف بوده و بخش زیادی از آن به صورت محله‌ای در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و جزء معدود محلات ثبتی در خوزستان به شمار می‌رود. بخش جنوبی بافت بریم شامل تک دانه‌هایی ارزشمند با کاربری‌های مختلفی اعم از: مسکونی، تأسیسات و تجهیزات شهری، فرهنگی، ورزشی، پذیرایی، اداری بوده که در حال حاضر اکثرا بعد از جنگ ایران و عراق، به صورت متروکه باقی مانده‌اند. این بخش از بافت بریم در صورت مرمت و احیاء می تواند بخش مهمی از گردشگری منطقه را شامل شده و تاثیر بسزایی در جذب گردشگر داشته باشد. با کمال تاسف بخش‌های زیادی از بافت های شرکتی در اثر عدم برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری نادرست و غیراصولی، طی سال‌های گذشته به ساکنین واگذار شده و بخش‌های اعظمی‌ از این بافت‌ها با ساخت و سازهای مغایر با اصول حفاظت و مرمت دستخوش تغییرات جبران ناپذیری شده‌اند.

بافت تاریخی یک شهر به عبارتی موجودیت کالبدی آن به مثابه‌ی ظرفی است که مردم به همراه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی یا به عبارتی موجودیت مدنی مظروف را تشکیل می‌دهند. تا زمانی که رابطه‌ای منطقی فی‌مابین ظرف و مظروف برقرار نشود امکان حفاظت از کالبد فراهم نخواهد شد. مشارکت مردمی و توانمندسازی ساکنان بافت و سازمان‌های مرتبط، از نظر فرهنگ حفاظت و چرایی نگهداری این بافت‌ها بخش مهمی از این ارتباط را مهیا می‌سازد. توجه به نیازها و بروزرسانی بافت های تاریخی و ارزشمند نیز یکی از راه‌کارهای مفید در راستای ارتباط موجودیت کالبدی و موجودیت مدنی(جریان حیات نهفته در کالبد) است. روندی که کشورهای توسعه یافته همواره به عنوان سرلوحه‌ی نقشه های حفاظتی خود قرار داده‌اند. اگر در بافت تاریخی موجودیت کالبدی و مدنی به تعادل نرسند، پدیده‌ی ناگوار فرسودگی اجتماعی که نشانه‌ی بارز آن عدم تعلق خاطر است، رخ می‌دهد.کشور های ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، هلند و پرتغال را می‌توان از جمله کشورهای اروپایی دانست که در راستای حفاظت و احیای بافت‌های تاریخی گام‌های ارزشمندی برداشته‌اند.

هر یک از این کشورها در شهرهای مختلفشان با توجه به فرهنگ و پیشینه‌ی گوناگون خود، مرمت و بهسازی شهری متفاوتی را رقم زده‌اند؛ از موارد مهمی که در حفاظت، مرمت و احیای بافت‌های تاریخی مورد توجه قرار داده‌اند، تلفیق و ایجاد یک هم‌جواری منطقی بین بافت‌های قدیمی و جدید، بدون ایجاد کمترین چالش می‌باشد که همواره این مسأله در احیاء و معاصرسازی بافت های تاریخی از پیچیده‌ترین موارد بوده است.
در کشورهای توسعه یافته بافت های تاریخی، جذاب‌ترین و پرطرفدارترین جاذبه‌ی گردشگری تاریخی و فرهنگی هستند که به عنوان سرمایه‌ای ارزشمند و بلقوه در حوزه‌ی فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی محسوب می‌شوند، درحالی که در ایران و آبادان بدلیل کم توجهی این بافت‌ها و تکدانه‌های ارزشمند درون آنها، در حال ویرانی بوده و کم کم ارزش های فرهنگی و خاطرات نهفته در آنها در حال فراموشی است.
بافتهای شرکتی آبادان جزء ۱۶۸ بافت مصوب مشخص شده توسط شورای عالی شهرسازی و معماری ایران محسوب می‌شوند که ضوابط آنها طی یک مصوبه در تاریخ ۱۳۹۴/۰۷/۲۷ توسط مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده و به شهرداری‌های مربوطه بشرح ذیل ابلاغ شده است؛

۱- بنابر مکاتبه شماره ۹۵۲۵۰۰/۴۱۱۰ مورخ ۱۳۹۵/۱۲/۸ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در خصوص مغایرت بند ۲ مصوبه مذکور (موضوع تصویب محدوده های تدقیق شده بافت های تاریخی توسط کمیسیون های ماده پنج)، با بند ۱۱ از ماده ۳ قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، متن بند مذکور به شرح ذیل اصلاح می شود : 
«لازم است محدوده های مذکور به هنگام تهیه طرح تفصیلی بافت تاریخی ـ فرهنگی، مورد بررسی های تکمیلی قرار گرفته، تدقیق شده و به تأیید نهایی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برسد».
۲ـ ضروری است سند واحد حفاظت از بافت های تاریخی ـ فرهنگی، موضوع بند ۳ مصوبه مورخ ۱۳۹۴/۷/۲۷، با توجه به موارد نه گانه مذکور در بند مورد اشاره، با مشارکت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (معاونت میراث فرهنگی) و وزارت راه و شهرسازی (شرکت عمران و بهسازی شهری) با رعایت قوانین و مقررات حاکمیتی میراث فرهنگی، در اسرع وقت تهیه و جهت هماهنگی و رعایت در طرح های توسعه شهری به شورای عالی شهرسازی و معماری ارائه گردد. 
۳ـ نظر به جایگاه شورای عالی شهرسازی و معماری در هماهنگی طرح های شهرسازی، ضروری است ضوابط عمومی حفاظت از بافت های تاریخی، به منظور ابلاغ جهت رعایت در طرح های توسعه و عمران، ظرف مدت یک ماه، توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ارائه شود.
۴ـ در راستای تحقق بند ۳ مصوبه مورخ ۱۳۹۴/۷/۲۷ شورای عالی شهرسازی و معماری، موضوع تدوین سندی واحد برای بافت های تاریخی ـ فرهنگی، موارد ذیل، تحت عنوان «رویکردهای کلی حفاظت و احیاء محدوده های تاریخی ـ فرهنگی»، به عنوان رویکردهای کلی تهیه سند واحد بافت های تاریخی ـ فرهنگی، به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری رسید . رویکردهای کلی حفاظت و احیاء محدوده های تاریخی ـ فرهنگی: محدوده های تاریخی ـ فرهنگی به بخش یا بخشهایی از شهر اطلاق میشوند که منعکس کننده ارزشهای تاریخی ـ فرهنگی شهر بوده و شکل آنها، حاصل تعامل مکان (جغرافیا و بوم)، زمان (تاریخ) و باور (اعتقادات) در رابطه با انسان در یک پهنه زیستی در طول تاریخ می باشد. این محدوده ها که به لحاظ ویژگیهای شکلی، ساختاری و ارزش های تاریخی ـ فرهنگی از سایر پهنه های شهری متمایز، قابل تشخیص و مستلزم شناسایی بوده، توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تعیین می‌شوند.
۱. محدوده های تاریخی ـ فرهنگی شهرها با توجه به ویژگیهای شکلی (ریخت شناسی)، عناصر و اجزاء متشکله و ساختارهای فرهنگی ـ اجتماعی شان قابل شناسایی هستند. این محدوده ها، همچنین کلیه نظامات وابسته به آنها (نظام طبیعی، قنوات و ...) نیازمند توجه ویژه در نظام سیاست گذاری، برنامه ریزی و طرحریزی توسعه شهری هستند. 
۲. اطلاق محدوده های تاریخی ـ فرهنگی به معنای توجه صرف به یک دوره از تاریخ و معطوف به گذشته های دور نیست، بلکه به تمامی پهنه های ارزشمندی اشاره دارد که حتی در دوره های متاخر برپا شده و واجد ارزش هستند.
۳. محدوده های تاریخی ـ فرهنگی شهرها، به عنوان میراث فرهنگی یک ملت، سازنده اصلی منظر تاریخی شهری، بیانگر ارزشهای اجتماعی، اقتصادی و محیطی اند؛ لذا توجه توأمان به حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس و میراث فرهنگی ملموس و میراث تاریخی ـ طبیعی، در داخل بافت این محدوده ها ضروری است. 
۴. محدوده های تاریخی ـ فرهنگی، به منزله بخشی جدایی ناپذیر از پیکره و استخوان بندی شهر امروزند؛ لذا پرداختن به موضوع حفاظت و احیاء این پهنه های ارزشمند، باید با رویکردی جامع نگر در مقیاس شهر و سرزمین پیرامونی مورد توجه قرار گیرد. این رویکرد بایستی متضمن تقویت و استمرار رابطه همه جانبه محدوده ها با کل شهر باشد. این محدوده ها واجد آموزه ها و ویژگی های قابل تسری به بخش های جدید توسعه شهری هستند.
۵. محدوده های تاریخی ـ فرهنگی، به منزله پهنه های در بردارنده عناصر و مجموعه های تاریخی و ارزشمند، باشبکه ای از معابر در هم تنیده که ساختار و سازمان فضایی بافت را تشکیل میدهد، شناخته می شوند. این بافت ها دارای فضاهای عمومی ویژه ای هستند که همواره مکان رویدادها و قلمرو تعاملات اجتماعی بوده اند. محلات قدیمی و تاریخی نیز، پهنه های سکونت را در این محدوده ها تعریف میکنند؛ لذا حفاظت از اصالت و یکپارچگی در همه ابعاد در فرایند حفاظت و احیاء این محدوده ها ضروری است.
۶. حفاظت و احیاء محدوده های تاریخی ـ فرهنگی فرایندی جامع، تدریجی و پیوسته از مجموع اقدامات کالبدی و غیرکالبدی با تاکید بر ساختارهای فرهنگی ـ اجتماعی زمینه است.
اقدامات مقطعی، پروژه محور و صرفاً کالبدی، به تنهایی پاسخگوی مشکلات نبوده بلکه حفظ و احیاء این پهنه های ارزشمند، ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان و حضور جریان حیات شهری در آن در پی فرایندی گام به گام، برنامه محور و خرد مقیاس در همه ابعاد اجتماعی، اقتصادی و محیطی با تاکید مضاعف بر نقش اقدامات غیر کالبدی میسر میشود. 
۷. محدوده های تاریخی ـ فرهنگی شهرها، مجموعه ای یکپارچه است که هرگونه مداخله در آن، به ویژه مداخله کالبدی از جمله تخریب بناها، تعریض گذرها، افزایش ارتفاع، افزایش تراکم جمعیتی و ... وحدت آن را مخدوش و موجب از میان رفتن هویت و شواهد ناظر بر ارزش های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی بوده و امکان بازشناسی ارزش های نهفته آن را از میان خواهد برد. 
۸. نظر به غنای فرهنگی و اقلیمی و سرزمینی، مکاشفه دقیق ارزش های زمینه ضروری بوده تا در تدوین راهبردها، سیاست ها و همچنین برنامه های حفاظت و احیاء مورد توجه قرار گیرد. 
۹. اعطای کاربری و نقش جدید به منظور بهره برداری مجدد از بناهای تاریخی، با رعایت اصالت و یکپارچگی اثر و با حفظ کاربری غالب بافت تاریخی به عنوان یکی از سیاست های کلیدی برنامه های حفاظت و احیاء محسوب می شود که ضمن تقویت حس تعلق به مکان نزد شهروندان و ایفای نقشی مهم در شکوفایی اقتصاد محلی، می تواند به عنوان یک محرک توسعه حفاظت محور در بافت پیرامونی عمل نماید. 
۱۰. فرایند حفاظت و احیاء محدوده های تاریخی ـ فرهنگی، به عنوان موضوعی چند وجهی و فرابخشی، نیازمند مشارکت و حضور تمامی دستگاه ها و کنشگران مرتبط و موثر، متشکل از دستگاه ها و نهادهای ذیربط، نمایندگان سازمان های مردم نهاد و دانشگاهیان است. 
۱۱. با توجه به نقش محوری ساکنان در فرایند حفاظت و احیاء و به منظور جلب مشارکت همه جانبه آنان، ضروری است طرح ها و برنامه های این محدوده ها با محوریت ساختارهای فرهنگی ـ اجتماعی ساکنان و شناخت دقیق مختصات حیات شهری، با رویکرد توانمندسازی اجتماعی و اقتصادی، شرایط را برای حضور و مشارکت ساکنان فراهم نمایند. 
۱۲. ضمن تأکید بر نقش محوری مدیریت شهری (شوراها و شهرداری ها) و با توجه به ضرورت ایجاد یک فضای مدیریتی هماهنگ، یکپارچه و با اختیارات جامع و کافی، و همچنین نظر به تاکید ماده ۱۱۵ قانون برنامه چهارم و آئین نامه اجرائی آن، مدیریت تخصصی و یکپارچه در امر حفاظت و احیاء محدوده های تاریخی ـ فرهنگی متناسب با ظرفیت و توان هر شهر بایستی در دستور کار قرار گیرد.

۱۳. با توجه به لزوم تعمیم و ترویج این رویکرد، نهادینه کردن آن از طریق آموزش، گفتمان سازی، اطلاع رسانی و فعالیتهای فرهنگی ـ ترویجی در کلیه ابعاد و سطوح مختلف حرفه، نظام مدیریت و جامعه دانشگاهی، و عموم مردم ضروری است.
دو بافت تاریخی و ارزشمند بریم و بوارده که بخشی از ثروت های فرهنگی منطقه محسوب می شوند، اگر ثبت نشوند و راهکارهای حفاظت و احیا برای آنها لحاظ نشود، احتمال واگذاری آنها به ساکنین مانند سایر بافت های شرکتی آبادان اعم از کوی بهمنشیر(کارگر)، فرح‌آباد، پیروزآباد، سیکلین، هلال بریم و کوی دریا، وجود دارد که در آن حالت، دستخوش تغییرات جبران ناپذیری در موجودیت کالبدی خواهند شد.
تا زمان هست بفکر ثبت تنها بخشهای باقی‌مانده از بافت صنعتی ابادان و دروازه‌ی ورود مدرنیته به معماری شهرسازی ایران باشیم. علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد، چراکه وقتی واقعه اتفاق افتد دیگر هیچ درمانی کارساز نخواهد بود.

*کارشناسی ارشد مرمت شهری